خانەوادەی تودۆر
From Wikipedia, the free encyclopedia
خانەوادەی تودۆر (بە ئینگلیزی House of Tudor)خانەوادەیەکی خانەدان و شاهانە بوو ن کە زۆربەیان بە ڕەچەڵەک وێڵزی و ئینگلیزیبوون و لە ساڵی ١٤٨٥ تا ١٦٠٣ تەختی ئینگلیزیان بەدەستەوە بوو.ئەوان لە تودۆرەکانی پێنمینید و کاترینی ڤالۆیسەوە هاتوون[1]. پاشاکانی تیۆدۆر حوکمڕانی شانشینی ئینگلتەرا و ناوچەکانی دەکرد، لەوانەش وێڵزی باوباپیرانیان و لۆردشیپی ئێرلەندا (دواتر شانشینی ئێرلەندا) بۆ ماوەی ١١٨ ساڵ لەگەڵ پێنج پاشا: هێنری حەوتەم، هێنری هەشتەم، ئێدوارد شەشەم، مێری یەکەم و ئەلیزابێسی یەکەم. تیودۆرەکانشوێنی ماڵی پلانتاجێتیان گرتەوە وەک فەرمانڕەوای شانشینی ئینگلتەرا، و ماڵی ستوارت شوێنی گرتەوە. یەکەم پاشای تیۆدۆر، هێنریحەوتەمی ئینگلتەرا، لە ڕێگەی دایکیەوە لە لقێکی شەرعیی ماڵی شاهانەی ئینگلیز لە لانکاستەرەوە هاتە خوارەوە،[1] کە ماڵی کادێتەکانیپلانتاگێتەکان بوو. بنەماڵەی تیودۆر دەستیان بەسەر دەسەڵاتدا هێنا و سەردەمی تیودۆریان لە دوای شەڕەکانی گوڵەکان(wars of the Roses) (١٤٥٥-١٤٨٧) دەستپێکرد، کە ماڵی سەرەکی لانکاستەری (کەتیودۆرەکان لەگەڵیدا یەکدەگرت) لە هێڵی نێردا لەناوچوو.هێنریحەوتەم (نەوەی ئێدوارد سێیەم، و کوڕی ئێدمۆند تیودۆر، برای نیوە برای هێنری شەشەم) سەرکەوتوو بوو لە نمایشکردنی خۆیۆ وەککاندیدێک نەک تەنها بۆ لایەنگرانی نەریتی لانکاستریا، بەڵکو بۆ لایەنگرانی ناڕازیی کادێتی ڕکابەرەکەیان پلانتاجینێت هاوس ئۆف یۆرک، وبە مافی فەتحکردن تەختی پاشایەتی گرتە دەست. دوای سەرکەوتنی لە شەڕی بۆسۆرس فیڵد (٢٢ی ئابی ١٤٨٥)، لە ساڵی ١٤٨٦دا پێگەیخۆی بەهێزتر کرد بە جێبەجێکردنی نەزرەکەی لە ساڵی ١٤٨٣ بۆ هاوسەرگیری لەگەڵ ئەلیزابێسی یۆرک، کچی شا ئێدوارد چوارەم ومیراتگری ئیدیعای یۆرکیستەکان بۆ تەخت[2]، بەم شێوەیە بە شێوەیەکی ڕەمزی یەکخستنی لایەنە شەڕکەرەکانی پێشووی لانکاستەر و یۆرک لەژێر شانشینی نوێ (کە بە گوڵەبەڕۆژەی تیودۆر نوێنەرایەتی دەکرێت). تیودۆرەکان دەسەڵاتی خۆیان لە ئینگلتەرای مۆدێرن درێژکردەوە،یەکێتییەکی تەواوی ئینگلتەرا و میرنشینی وێڵزیان لە ساڵی ١٥٤٢ بەدەستهێنا (یاساکانی وێڵز یاساکانی ١٥٣٥ و ١٥٤٢)، و بەسەرکەوتوویی دەسەڵاتی ئینگلیزیان بەسەر شانشینی ئێرلەندادا دووپاتکردەوە (کە بە یاسای تاجی ئێرلەندا ڕاگەیەندرا ١٥٤٢). هەروەهائیدیعای ناوەکی ئینگلیزییان بۆ شانشینی فەرەنسا پاراست؛ هەرچەندە هیچ کامیان جەوهەرییان نەخستەڕوو، بەڵام هێنری هەشتەم شەڕیلەگەڵ فەرەنسا کرد بە پلەی یەکەم وەک پرسێکی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بەڵام هەروەها جەختی لەسەر ئیدیعای نازناوەکە کردەوە.[3] دوای ئەوکچەکەی ماری یەکەم بە گەمارۆدانی کالێ لە ساڵی ١٥٥٨دا بۆ هەمیشە کۆنترۆڵی هەموو خاکەکانی فەرەنسای لەدەستدا.بە گشتیپاشاکانی تیودۆر بۆ ماوەی ١١٧ ساڵ حوکمڕانی دۆمەینەکانیان کرد. هێنری هەشتەم (لە ساڵانی ١٥٠٩-١٥٤٧) تاکە کوڕی هێنریحەوتەم بوو کە تا تەمەنی پێگەیشتن ژیا و سەلماندی کە فەرمانڕەوایەکی باڵادەستە. پرسەکانی دەوروبەری جێنشینی شاهانە (لەوانەشهاوسەرگیری و مافی جێنشینی ژنان) بوونە تەوەری سەرەکی سیاسی لە سەردەمی تیۆدۆردا، هەروەها چاکسازیی ئینگلیز لە ئاییندا،کاریگەری لەسەر داهاتووی تاج هەبوو. ئەلیزابێسی یەکەم لە تەمەنی ٤٤ ساڵیدا درێژترین پاشای تیۆدۆر بوو و سەردەمی ئەو کە بەسەردەمی ئەلیزابێس ناسرابوو، دوای حوکمڕانییە کورت و پڕ لە کێشەکانی خوشک و براکانی، ماوەی سەقامگیری دابین کرد. کاتێکئەلیزابێسی یەکەم بەبێ منداڵ کۆچی دوایی کرد، ئامۆزای ماڵی ستوارتی سکۆتلەندی شوێنی گرتەوە، لە یەکێتی تاجەکان لە ٢٤ی ئازاری١٦٠٣. یەکەم ستوارت کە بوو بە پاشای ئینگلتەرا (ڕ. ١٦٠٣-١٦٢٥)، من و جەیمس شەشەم، بوو نەوەى نەوەى مارگریت تیودۆرى کچىهێنری حەوتەم بوو، کە لە ساڵى ١٥٠٣دا لەگەڵ جەیمس چوارەمى سکۆتلەندا هاوسەرگیری کردبوو بەپێی پەیمانی ئاشتی هەمیشەیی لەساڵی [4]١٥٠٢.
خانەوادەی تودۆر | |
---|---|
دەسەڵات | شانشینی ئینگڵەند،شانشینی ئیرلەند،وێڵس |
دۆزینەوە | ٥٣٨ساڵ پێش ئێستا |
یەکەم پاشای | هێنری حەوتەم |
کۆتا پاشای | ئیلیزابێثی یەکەم |
خانەوادەکە | پاشای ئینگڵەند،پاشای ئیرلەند،پاشای فەرەنسا،،لۆردی ئیرلەند،شاژنی سکۆتلەند،شاژنی فەرەنسا،شازادەی وێڵس،گەورەی بێدفۆرد،گەورەی یۆرک،گەورەی کۆرنواڵ |