حمله مغول به ایران
حمله اقوام بیابانگرد مغول به سرزمین ایران / From Wikipedia, the free encyclopedia
حملهٔ مغول به ایران به سه لشکرکشی مغول به ایران در فاصله سالهای ۱۲۱۹ تا ۱۲۵۶ میلادی (۶۱۶–۶۵۴ ه. ق) اشاره دارد. این لشکرکشیها به حکومت خوارزمشاهیان، اسماعیلیان الموت و حکومتهای محلی اتابکان سلجوقی خاتمه داد و منجر به ایجاد حکومت ایلخانان مغول به جای آنها در ایران شد.
حملهٔ مغول به ایران | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
بخشی از حمله مغول به آسیای مرکزی | |||||||
گستره امپراتوری خوارزمی در زمان حمله مغولان | |||||||
| |||||||
طرفهای درگیر | |||||||
امپراتوری مغول | |||||||
فرماندهان و رهبران | |||||||
قوا | |||||||
در حملهٔ چنگیز به اعتقاد مورخان امروزی ۱۵۰٬۰۰۰ تا ۲۰۰٬۰۰۰ نفر[1] | به علت ادغام نظامیان با مردم غیرنظامی مشخص نیست. | ||||||
تلفات و خسارات | |||||||
نامشخص | تخمین تا ۱۵ میلیون نفر[2] |
گاهشمار حمله مغول به ایران | ||
---|---|---|
رویدادهای مهم در حمله مغول به ایران | ||
۶۱۶ | حمله به شهر اترار | |
۶۱۶ | اشغال بخارا | |
۶۱۶ | اشغال سمرقند | |
۶۱۶ | امان خواستن نیشابور از سپاه سبتای و جبه | |
۶۱۶ | اشغال اترار پس از ۵ ماه محاصره | |
۶۱۶ | تصرف خجند | |
۶۱۷ | سقوط پایتخت کهنه گرگانج | |
۶۱۷ | اسارت ترکان خاتون و حرم سلطان محمد خوارزمشاه | |
۶۱۷ | تصرف و قتل عام مردم ری | |
۶۱۷ | شورش و محاصره نیشابور و کشته شدن تغاجارنویان داماد چنگیز خان | |
۶۱۷ | مرگ سلطان محمد خوارزمشاه | |
۶۱۸ | پیروزی جلالالدین در جنگ پروان | |
۶۱۸ | حملهٔ دوم به همدان و قتل عام مردم | |
۶۱۸ | تصرف شهرهای خراسان مرو، بیهق (سبزوار)، نسا، ابیورد و هرات | |
۶۱۸ | قتل عام مردم پس از شورش در شهرهای نیشابور (دهم صفر) و مرو همچنین کشتن اتباع وفادار به جلالالدین در هرات | |
۶۱۸ | تسخیر طالقان خراسان | |
۶۱۸ | قتل عام مردم بامیان | |
۶۱۸ | جنگ سند گریز جلالالدین خوارزمشاه به هند | |
۶۱۹ | تصرف و قتل عام هرات پس از شش ماه و هفده روز محاصره | |
۶۱۹ | بازگشت چنگیز خان به چین | |
۶۲۲ | بازگشت جلالالدین خوارزمشاه از هند به ایران | |
۶۲۲ | پایه گذاری خانات جغتای | |
۶۲۴ | مرگ چنگیز | |
۶۲۶ | لشکرکشی دوم مغول به ایران به فرماندهی جورماغون | |
۶۲۶-۶۲۸ | تسخیر غزنین، کابل، سند، زابلستان، طبرستان | |
۶۲۸ | مرگ جلالالدین خوارزمشاه | |
۶۲۸-۶۲۹ | غارت دیار بکر، تصرف بتلیس و مراغه | |
۶۳۳ | تسخیر اصفهان | |
۶۵۳ | لشکرکسی سوم مغول به فرماندهی هلاکو خان | |
۶۵۴ | سقوط قلعه الموت | |
۶۵۴ | تشکیل حکومت ایلخانان مغول در ایران | |
۶۵۵ | غارت و تخریب کرمانشاه و قتل عام مردم | |
۶۵۶ | سقوط بغداد و پایان خلافت عباسیان |
چنگیز خان پس از چیره شدن بر چین و بخشی از آسیای میانه با خوارزمشاهیان همسایه شد. خواسته چنگیز خان بازکردن راه بازرگانی میان قلمرو خوارزمشاهیان و چین بود. او در ابتدا، نسبت به سلطان محمد خوارزمشاه ادب و احترام را رعایت کرد ولی این پادشاه با تدابیر خصمانهٔ خود موجب غضب خان مغول و هجوم او به ممالک اسلامی شد. حملهٔ مغول در پی قتل ۴۵۰ بازرگان مغولی در شهر اترار آغاز شد. شروع نخستین لشکرکشی در سپتامبر سال ۱۲۱۹ میلادی (پاییز ۵۹۸ خ. / ۶۱۶ ق) و به فرماندهی چنگیز خان بود. سلطان محمد خوارزمشاه در همان سال با سپاهی به مبارزه با مغول برآمد، ولی از جوجی پسر چنگیز شکست خورد و از آن پس تصمیم گرفت که از مواجهه با لشکر مغول خودداری کند. چنگیز برای دستگیری سلطان محمد دو نفر از بزرگان لشکر خود را به تعقیب او فرستاد. سال بعد سلطان محمد در بستر مرگ، جلالالدین خوارزمشاه را به جانشینی خویش برگزید و جلالالدین بیش از ۱۰ سال پس از مرگ پدر در برابر سپاهیان مغول ایستادگی کرد. دومین لشکرکشی در سال ۶۲۶ ه.ق به امر اوگتای قاآن و به فرماندهی جرماغون نویان بود. این لشکرکشی به قصد پایان دادن به مقاومت جلالالدین خوارزمشاه و تسخیر مناطقی که تحت سلطه خوارزمشاهیان باقیمانده بود، انجام شد. در پایان این دو حمله مغولان به سلطنت خوارزمشاهیان بر ایران پایان دادند و بسیاری از شهرهای ایران مانند طوس و نیشابور به کلی ویران و مردم آن قتلعام شدند. خط سیر تخریب و ویرانی فقط منحصر به شمال و شمال شرقی ایران نبود، در مرکز و غرب ایران نیز شهرهای دامغان، ری، قم، قزوین، همدان، مراغه و اردبیل هدف حمله قرار گرفتند.
سومین لشکرکشی در سال ۱۲۵۴ میلادی (۶۵۴ ه.ق) ۴۰ سال پس از شکست و فرار سلطان محمد خوارزمشاه، به دستور منگوقاآن و با هجوم هولاکو به ایران آغاز شد. هلاکو در این لشکرکشی دو هدف داشت، تسخیر قلعههای اسماعیلیه و سپس فتح بغداد که پایتخت خلفای عباسی بود. رکنالدین خورشاه آخرین خداوند الموت در تسخیر این قلعهها به هلاکو کمکهایی نیز کرد؛ اما، سرانجام خود او نیز به دنبال تسخیر اکثر این قلعهها کشته شد. بدین ترتیب دولت اسماعیلیان الموت به پایان رسید. هلاکو سپس در سال ۱۲۵۸ میلادی (۶۵۶ ه.ق) به بغداد لشکر کشید و با سقوط بغداد، خلافت عباسیان پس از حدود ۵۱۸ سال پایان یافت. پس از این پیروزی بود که حاکمان مغول کوشیدند تا به جای ویرانی و قتلعام مردم بر آنان حکومت کنند.
دفاع مردم در حملهٔ نخست مغولان نشان از آن دارد که در حملهٔ نخست شهرهای مختلف در مقابل حملهٔ مغول به شدت مقاومت کردند، اما نفاق سران کشوری و لشکری با یکدیگر و نداشتن یک فرماندهٔ مدبر و فرار خوارزمشاه و بیانضباطی، نگذاشت که این همه مدافعات به نتیجهای قطعی منتج شود. حمله مغول بیش از خسارتهای اقتصادی، صدمات فرهنگی و روحی برجای گذاشت. در این حمله مراکز علمی و فرهنگی مانند کتابخانههای بسیاری سوزانده و ویران شد. شهرهای بزرگ بسیاری از بین رفت و به دنبال آن مراکز رشد و پرورش فکری به حداقل رسید. کاهش جمعیت و به اسارت گرفتن و فرستادن صنعتگران ایرانی به مغولستان باعث رکود اقتصادی در ایران، و تخریب قناتها و آبراههها — که در طول قرنها ساخته شده بودند — نیز سبب رکود کشاورزی شد. پس از حملهٔ مغول شماری از دانشمندان که از این حمله جان سالم بدر برده بودند، به مناطق امن مانده از این حمله مانند آسیای صغیر و هند مهاجرت کردند. همچنین از اثرات دیگر آن، رونق تجارت در مسیر راه ابریشم بین ایران، چین و کشورهای غرب ایران بر اثر ایجاد دولت واحد مغول و امنیت راهها بود.