Ղրիմի պատմություն
From Wikipedia, the free encyclopedia
Ղրիմի թերակղզին, իր աշխարհագրական դիրքի և եզակի բնական պայմանների պատճառով, գոյություն ունի հնագույն ժամանակներից։ Առաջին մարդիկ այստեղ հայտնվել են 1,5 միլիոն տարի առաջ կամ ավելի վաղ։ Քարանձավների առատությունը հեշտացրել է նախամարդու բնակության վայրերի տեղայնացումը։ Թերակղզու տարածքում հայնաբերվել են մի քանի հարյուր կացարաններ վաղ պալեոլիթից մինչև էնեոլիթ։
Լեռնային Ինքնավար Ղրիմի բնակչությունը, որը նշվել է առաջին գրավոր աղբյուրներում, տավրերն էին Ղրիմի տափաստանային մասը և ամբողջ Հյուսիսային Սևծովյան շրջանը Սկյութիայի մաս էին կազմում։ Մ.թ.ա. 7-րդ դարում սկսվել է Հյուսիսային Սևծովյան տարածաշրջանի և Ղրիմի հունական գաղութացումը։ Կերչի թերակղզում և Թամանում առաջացել է Բոսֆորի թագավորությունը։ Մոտավորապես մ.թ.ա. 1-ին դարի կեսերից մինչև 4-րդ դարի սկիզբը Հռոմեական կայսրության հետաքրքրությունների շրջանակը ներառել է ամբողջ սևծովյան տարածաշրջանը և Ղրիմը։ 4-րդ դարում, Հռոմեական կայսրության արևմտյան և արևելյան (Բյուզանդական) բաժանումից հետո, վերջինիս հետաքրքրությունների ոլորտում է հայտնվել նաև Տավրիկայի հարավային մասը։ Խերսոնեսը (հետագայում Խերսոն) դարձել է թերակղզու բյուզանդացիների հիմնական բազան։ 6-րդ դարի վերջին Ղրիմում հայտնվել է նվաճողների նոր ալիքը՝ խազարները։
10-րդ դարի 60-ական թվականներին Կիևի իշխան Սվյատոսլավ Իգորևիչը ջախջախել է խազարներին։ 988-989 թվականներին Կիևի իշխան Վլադիմիրը վերցրել է Խերսոնը (Կորսուն), որտեղ նա ընդունել է քրիստոնեական հավատը։ 11-րդ դարում Ղրիմի արևելյան մասը մտնում էր ռուսական Տմուտարականի իշխանության կազմի մեջ։ 11-րդ դարի վերջից Ղրիմի տափաստանային մասը բնակեցրել են թյուրքական քոչվորները՝ պոլովցիները։ 13-րդ դարի կեսերից տափաստանային Ղրիմը Ոսկե հորդայի մաս է կազմել, Ղրիմի հարավային ափը Բյուզանդիայի անկումից հետո գրավել են ջենովական գաղութները, թերակղզու կենտրոնում եղել է Թեոդորոյի ուղղափառ իշխանությունը։
15-րդ դարի կեսերին Ոսկե հորդայի փլուզումից հետո Ղրիմում ձևավորվել է Ղրիմի խանությունը։ 1475 թվականի թուրքական նվաճումից հետո Ղրիմի ծովափնյա քաղաքներն ու Լեռնային մասը մտել են Օսմանյան կայսրության կազմի մեջ։ Թերակղզու մնացած տարածքը պատկանում էր Ղրիմի խանությանը, որն իր հերթին դարձել է Օսմանյան կայսրության վասալը։ 1768-1774 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքում ստորագրված Քյուչուկ-Կայնարջիի հաշտության պայմանագրով ինչպես Թուրքիան, այնպես էլ Ռուսաստանը պարտավորվել են չմիջամտել Ղրիմի խանության գործերին։
1783 թվականին Ղրիմի թերակղզին միացվել է Ռուսական կայսրությանը, այստեղ ձևավորվել է Տավրիկյան շրջանը, իսկ ավելի ուշ՝ Տավրիկյան նահանգը։ 1854-1855 թվականներին Ղրիմը դարձել է Արևելյան (Ղրիմի) պատերազմի ռազմական գործողությունների հիմնական թատերաբեմը։ Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ (1917-1922) Ղրիմի թերակղզին դարձել է Ռուսաստանի եվրոպական մասում Սպիտակ շարժման վերջին հենակետը։
Հայրենական Մեծ պատերազմի ժամանակ Ղրիմի տարածքում տեղի ունեցան խոշոր մարտեր՝ Ղրիմի պաշտպանական գործողություն (1941 թվականի հոկտեմբեր-նոյեմբեր), Սևաստոպոլի պաշտպանություն (1941-1942), Ղրիմի հարձակողական գործողություն (1944 թվականի ապրիլ-մայիս)։
Խորհրդային տարիներին Ղրիմի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը մտնում էր ՌԽՖՍՀ-ի կազմի մեջ, 1944 թվականին Ղրիմի թաթարների տեղահանությունից հետո այն վերածվեց Ղրիմի մարզի (1945)։ 1954 թվականին խորհրդային ղեկավարության որոշմամբ Ղրիմը հանձնվել է Ուկրաինական ԽՍՀ-ին, ԽՍՀՄ փլուզումից հետո (1991) Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետությունը դարձել է անկախ Ուկրաինայի մաս։
2014 թվականի մարտին Ղրիմը բռնակցվել է Ռուսաստանի կողմից, ինչը չի ճանաչվում Ուկրաինայի և ՄԱԿ-ի անդամ երկրների մեծամասնության կողմից։ 2022 թվականին Ղրիմի թերակղզին Ռուսաստանի կողմից օգտագործվել է որպես պլացդարմներից մեկը՝ Ուկրաինա լայնամասշտաբ ներխուժման համար[1]։
Ղրիմի աշխարհագրական տարածքը բաժանված է մի քանի վարչական միավորների։ Թերակղզու վիճելի մասում Ղրիմի Հանրապետությունն է և Սևաստոպոլի դաշնային նշանակության քաղաքը (Ռուսաստանի դիրքորոշման համաձայն), կամ Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետությունը և Սևաստոպոլի հատուկ կարգավիճակ ունեցող քաղաքը (Ուկրաինայի դիրքորոշման համաձայն)։ Ռուսաստանի և Ուկրաինայի կողմից վիճարկվում է նաև Խերսոնի շրջանի պատկանելությունը, որն իր մեջ ներառում է Արբատի սլաքի հյուսիսը և Պերեկոպ իստմուսի հյուսիսային մասը։