Imperium Rosyjskie
państwo rosyjskie w latach 1721–1917 / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Drogi AI, mówmy krótko, odpowiadając po prostu na te kluczowe pytania:
Czy możesz wymienić najważniejsze fakty i statystyki dotyczące Imperium Rosyjskie?
Podsumuj ten artykuł dla 10-latka
Imperium Rosyjskie, oficjalna nazwa polska[8][9]: Cesarstwo Rosyjskie (ros. Российская империя, przed reformą ortografii: Россійская Имперія) – oficjalna nazwa Rosji w latach 1721–1917[10]. Imperium Rosyjskie u szczytu swej potęgi w 1866 roku zajmowało powierzchnię 23 700 000 km² i było trzecim pod względem wielkości państwem w historii ludzkości, po imperium brytyjskim i Wielkim Ułusie Mongolskim[11]. Faktyczną stolicą Imperium Rosyjskiego był przez niemal cały okres jego istnienia Petersburg, choć z prawnego punktu widzenia stolicą pozostawała Moskwa[2], pozostająca do 1812 roku największym miastem Rosji i miejscem koronacji carów. Dwór przeniesiono do Moskwy w 1728 roku, ale dwa lata później powrócił on do Petersburga (1730). Imperium było sukcesorem Carstwa Rosyjskiego. Upadło na skutek dwóch rewolucji w 1917 roku.
1721–1917 | |||||
| |||||
Dewiza: (Rosyjski) Съ нами Богъ! (Bóg z nami!) | |||||
Hymn: Boże, Caria chrani! (Boże, zachowaj Cara![1]) | |||||
Konstytucja | |||||
---|---|---|---|---|---|
Język urzędowy | |||||
Stolica |
Petersburg (1730–1917, | ||||
Ustrój polityczny |
monarchia absolutna (1721–1906) | ||||
Typ państwa | |||||
Pierwszy cesarz | |||||
Ostatni cesarz | |||||
Ostatni następca tronu | |||||
Szef rządu |
premier (ostatni) | ||||
Powierzchnia • całkowita |
| ||||
Liczba ludności (1916) • całkowita • gęstość zaludnienia |
| ||||
Waluta | |||||
Utworzenie |
koronacja Cara Piotra I na Cesarza | ||||
Upadek |
rewolucja lutowa | ||||
Religia dominująca | |||||
Strefa czasowa | |||||
Terytoria zależne |
Rzeczpospolita Obojga Narodów | ||||
Terytoria autonomiczne | |||||
|
Międzynarodowe uznanie tytułów cesarzy Rosji
Uznanie tytułu cesarskiego władców Rosji przebiegało w Europie stopniowo. Zjednoczone Prowincje Niderlandów i Królestwo Prus uznały natychmiast cesarski tytuł Piotra I Wielkiego. Inne państwa nie chciały drażnić cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, który był zazdrosny o swój tytuł. Szwecja uznała Piotra za cesarza w 1723 roku. Imperium Osmańskie uznało cesarzową Annę w 1739 roku. Wielka Brytania uznała tytuł w 1742 roku, Francja i Hiszpania zrobiły to w 1745 roku. Rzeczpospolita Obojga Narodów uznała tytuł cesarski w 1764 roku na mocy postanowień sejmu konwokacyjnego i ratyfikacji Deklaracji Ministrów Rosyjskich z tegoż roku[12][13].
W nomenklaturze urzędowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów po 1764 roku najpierw pojawia się tytuł „Całej Rosji Imperatorowej”[13], nieco później tytuł „Jej Cesarska Mość Wszech Rosji”[14], następnie aż do upadku państwa tytuły imperator i cesarz względem władców Rosji są używane równolegle, niekiedy bywając ze sobą łączone, np. „Jej Cesarska Mość imperatorowa Wszech Rosji”[14]. Nazwa Cesarstwo Rosyjskie zostaje oficjalnie zatwierdzona w 1. Artykule Ustawy Konstytucyjnej Królestwa Polskiego z 1815 roku[8].
Rosja mocarstwem eurazjatyckim
Nazwa Imperium Rosyjskie została ustanowiona po zwycięstwie Rosji w wojnie północnej 1700–1721, w związku z przyjęciem 1721 przez Piotra I Wielkiego tytułu cesarza (imperatora)[15]; używana do rewolucji lutowej 1917 roku (do abdykacji Mikołaja II).
Śmierć Piotra Wielkiego w roku 1725 doprowadziła do starć pomiędzy przedstawicielami starej arystokracji a osobami zawdzięczającymi swój awans bezpośrednio poparciu Piotra I, jak Aleksandr Mienszykow[16]. Efektem zwycięstwa Mienszykowa był wybór na cesarzową Katarzyny I, żony Piotra. Po jej śmierci w roku 1727 tron cesarski objął mający wtedy dwanaście lat Piotr II Romanow.
Pomimo wewnętrznego osłabienia po śmierci Piotra Wielkiego, Rosja zachowała dominację w Europie Wschodniej, a także aktywnie włączała się do europejskich konfliktów takich jak Wojna o sukcesję polską czy Wojna o sukcesję austriacką. W wojnie siedmioletniej udało jej się w zasadzie pokonać Prusy, mimo to nagła śmierć carycy Elżbiety i wstąpienie na tron jej siostrzeńca Piotra III spowodowało nagłe wycofanie się Rosji z wojny i powrót do status quo ante bellum, a nawet zawarcie przymierza z Prusami, co nie pozostało bez wpływu na osłabienie międzynarodowej pozycji Rosji.
Dopiero panująca w latach 1762–1796 Katarzyna II wywindowała Rosję na pozycję wielkiego mocarstwa. Zwycięskie wojny z Turkami (1768–1774, 1787–1792) otworzyły szeroki dostęp do Morza Czarnego, w 1783 Rosja anektowała Chanat Krymski. Kontynuując politykę sojuszu z Prusami narzuciła Rzeczypospolitej protektorat w 1768[7] i odegrała decydującą rolę w rozbiorach (1772, 1793, 1795) anektowała jej wschodnie ziemie, likwidując wraz z Prusami i Austrią państwo polskie.
Rosja imperium światowym
Panujący w latach 1796–1801 syn Katarzyny II Paweł I kontynuował politykę ekspansji, anektując w 1801 Gruzję. W 1799 rozpoczęła się rosyjska kolonizacja Alaski i Rosja stała się „imperium trzech kontynentów”. Aleksander I, który w wyniku rewolucji pałacowej przejął władzę po niepopularnym wśród szlachty ojcu, dzięki pokonaniu Wielkiej Armii Napoleona pod Moskwą (1812) zapewnił Rosji dominującą pozycję na kontynencie europejskim. Poszerzył granice kraju o Wielkie Księstwo Finlandii (1809), Besarabię (1812), Dagestan i Azerbejdżan (1813).
Na kongresie wiedeńskim (1815) Rosja zainicjowała powstanie Świętego Przymierza, którego celem miało być zachowanie istniejącego porządku europejskiego, w szczególności tłumienie ruchów liberalnych.
Za panowania Mikołaja I (1825–1855), po pacyfikacji powstania dekabrystów (1825), powstania listopadowego w Polsce (1830), powstania węgierskiego (1849), Rosja zyskała przydomek „żandarma Europy”. Porażka militarna w wojnie krymskiej (1853–1856) przyniosła Rosji utratę pozycji hegemona w Europie.
Aleksander II (panujący w latach 1855–1881) przeprowadził w 1861 r. uwłaszczenie chłopów. Za jego rządów wprowadzono ponadto samorząd terytorialny (ziemski), samorząd miejski, uregulowano sprawy sądownictwa i tryb pełnienia służby wojskowej, złagodzono cenzurę.
Rozwój w drugiej połowie XIX w.
W polityce zagranicznej Rosja kontynuowała ekspansję na wschód (1860 – założenie Władywostoku, uznanie przez Chiny granic na Amurze i Ussuri). W Azji Środkowej Rosja zajęła tereny do granicy z Persją i Afganistanem. Na Kaukazie trwający od wielu dziesiątków lat opór przeciwko Rosjanom został ostatecznie złamany w 1859, wraz ze stłumieniem powstania pod wodzą Szamila. W 1867 Rosja sprzedała Alaskę Stanom Zjednoczonym.
Wojna francusko-pruska (1870–1871) dała Rosji możliwość wyzwolenia się z klauzul traktatu paryskiego (1856), krępujących jej swobodę na Morzu Czarnym. Rosnące tendencje panslawistyczne skierowały w latach 70. XIX w. zainteresowanie Rosji w kierunku Bałkanów, co w rezultacie doprowadziło do wybuchu X wojny rosyjsko-tureckiej, toczonej w latach 1877–1878.
W polityce wewnętrznej wyraźnie dały znać o sobie rosnące problemy społeczne. Pojawił się wpływowy, biorący w obronę chłopów ruch narodników – początkowo idealistyczno-reformatorski, od 1879, tj. od utworzenia Narodnej Woli, ewoluował w kierunku rewolucyjnego terroryzmu. Jego ofiarą padł w 1881 r. car Aleksander II.
Aleksander III (panujący w latach 1881–1894) wzmógł stosowane przez państwo środki represji. Prześladowania dotknęły nie tylko radykalnych rewolucjonistów, zaostrzyły się także m.in. formy rusyfikacji stosowane w Polsce, krajach bałtyckich i Finlandii. W polityce zagranicznej Rosja utrzymywała sojusz z Niemcami i Austro-Węgrami, wzmogła ekspansję gospodarczą na Daleki Wschód.
Rywalizacja o wpływy w Mandżurii i Korei doprowadziła do wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej w latach 1904–1905 i zaostrzenia stosunków z Wielką Brytanią. Na Bałkanach Rosja poniosła dyplomatyczną klęskę, kiedy w wyniku II wojny bałkańskiej rozgromiona została tradycyjna sojuszniczka Rosji – Bułgaria. W efekcie porażki Carstwo Bułgarii związało się z Austro-Węgrami.
Kryzys i upadek Imperium
- Osobny artykuł: Rosja za Mikołaja II.
Od lat 90. XIX w. przy pomocy pożyczek zagranicznych realizowano program przyspieszonej industrializacji kraju. W wielkich ośrodkach przemysłowych, w miastach stołecznych i na południu Ukrainy pojawiła się nowa klasa najemnych pracowników przemysłowych. Do 1913 liczebność proletariatu wzrosła do ok. 3 mln osób, tj. podwoiła się w stosunku do 1890, a jego nastroje coraz bardziej się radykalizowały.
W rolnictwie wytwarzającym przeszło połowę dochodu kraju i dostarczającym głównie towarów eksportowych (zboża, bydła, drewna) także wystąpiły zjawiska prowadzące do zaostrzenia sytuacji społecznej. W latach 1891-1892 doszło do potężnej klęski głodu, której ofiarą padło nawet pół miliona ludzi. Fakt zaangażowania się szerokich mas społecznych w pomoc humanitarną dla poszkodowanych przyczynił się jednocześnie do pojawienia się pierwszej tak masowej krytyki niewydolnej carskiej biurokracji[17].
Konieczny do finansowania wzrostu gospodarczego przyrost eksportu realizowano poprzez drastyczne ograniczenie konsumpcji wewnętrznej, co prowadziło do pogłębiania się ubóstwa szerokich rzesz chłopów. W 1891 rosnący niedostatek powodował masowe migracje biedoty wiejskiej do miast. Zapoczątkowana w 1906 roku przez premiera Piotra Stołypina reforma agrarna, wskutek zamachu na niego w roku 1911 i wybuchu I wojny światowej, została jednak przerwana.
Radykalizacja nastrojów społecznych sprzyjała tworzeniu się nielegalnych organizacji i struktur o charakterze rewolucyjnym. W 1897 roku powstała w Rosji i na ziemiach polskich żydowska organizacja socjaldemokratyczna – Bund. W 1898 roku w Mińsku powołano Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji, z kolei w oparciu o tradycje narodnickie w 1901 roku powstała partia socjalistów-rewolucjonistów.
Agitacja działających w podziemiu grup rewolucyjnych, nabrzmiałe problemy społeczne oraz porażka w wojnie z Japonią spowodowały wybuch rewolucji 1905 roku. Wydany przez cesarza Mikołaja II pod wpływem strajku generalnego manifest z 30 października 1905 zapowiadał zaprowadzenie podstawowych praw obywatelskich – prawa do zgromadzeń, wolności słowa, wolności prasy, prawa do zrzeszania się, obiecywał powołanie organu przedstawicielskiego – Dumy – o uprawnieniach ustawodawczych.
Przyrzeczenia cesarskie w pełni zaspokajały żądania rewolucyjnych liberałów (kadetów i październikowców), natomiast późniejsze zamieszki wybuchały z inspiracji bolszewików (m.in. powstanie w Moskwie w grudniu 1905), bądź pojawiały się samorzutnie. Porewolucyjny okres rządów w oparciu o Dumę, która mimo bardzo ograniczonych uprawnień stwarzała pozory konstytucjonalizmu, rozwijał świadomość polityczną szerokich kręgów społecznych, tworząc przesłanki obalenia caratu. Po zamordowaniu austriackiego następcy tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie, 28 lipca Rosja zarządziła mobilizację generalną. W odpowiedzi na to Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji 1 sierpnia 1914. W listopadzie tego roku do wojny po stronie państw centralnych przystąpiło Imperium Osmańskie. Lokalny konflikt Austro-Węgier z Serbią zmienił się w I wojnę światową, która doprowadzić miała do upadku carskiej Rosji.
- Osobny artykuł: Rewolucje w Rosji 1917 roku.
Formalnym końcem Imperium Rosyjskiego było obalenie caratu i objęcie władzy przez Rząd Tymczasowy Rosji po rewolucji lutowej w 1917 roku, a następnie utworzenie we wrześniu 1917 roku Republiki Rosyjskiej.
Chronologia
- Piotr I Wielki (1689–1721) – stworzył z Rosji nowoczesne mocarstwo.
- III wojna północna (1700–1721) – trwały dostęp do Bałtyku.
- III wojna rosyjsko-turecka
- Katarzyna I (1725–1727) – dbała tylko o własny dwór.
- Piotr II Aleksiejewicz (1727–1730) – car – chłopiec.
- Anna Iwanowna Romanowa (1730–1740) – otoczyła się doradcami niemieckimi.
- Iwan VI Antonowicz (1740–1741) – car-niemowlę
- Elżbieta Piotrowna (1741–1762) – przywileje dla szlachty bojarskiej.
- wojna siedmioletnia z Prusami
- Piotr III Romanow (1763) – kochał Prusy, nienawidził Rosji.
- Katarzyna II Wielka (1762–1796) – otwarcie czarnomorskiego okna na świat dla Rosji.
- Paweł I (1796–1801) – interwencja przeciwko rewolucyjnej Francji.
- Aleksander I (1801–1825)
- wojny napoleońskie
- VII wojna rosyjsko-turecka
- podbój Finlandii
- kongres wiedeński (1815) – ustalenie mapy Europy po wojnach napoleońskich
- Mikołaj I (1825–1855) – wojny na Bałkanach, wojna krymska
- VIII wojna rosyjsko-turecka
- powstanie listopadowe (1830–1831) – zwycięstwo w walce z Polakami, ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego
- wojna krymska (1853–1856) – klęska
- Aleksander II (1855–1881) – reformowanie Rosji, penetracja Azji Środkowej, zabity przez spiskowca
- powstanie styczniowe (1863–1864) – zwycięstwo w walce z Polakami, aneksja Królestwa Polskiego do Rosji
- X wojna rosyjsko-turecka
- Aleksander III (1881–1894) – ograniczenie liberalnych reform
- Mikołaj II (1894–1917)
- wojna rosyjsko-japońska 1904–1905 – klęska wojsk rosyjskich
- rewolucja 1905 roku – przemiany demokratyczne
- I wojna światowa – klęska Rosji
- rewolucje w Rosji 1917 roku – upadek caratu, koniec Imperium
Imperium rosyjskie rozciągało się od ok. 17°40′E aż do 180°E i dalej do 170°W, natomiast przed 1867 r. do 130°W z powodu Alaski, która należała do imperium.
W Imperium Rosyjskim panowało „samodzierżawie”, czyli monarchia absolutna[18].
Symbole państwowe
- Pierwszy herb Imperium z czasów Piotra Wielkiego (1721–1725)
- Pierwszy projekt herbu wielkiego Imperium z 1800 roku
- Herb wielki Imperium w latach 1883–1917
- Herb średni Imperium w latach 1883–1917
- Centralny element herbu Imperium w latach 1883–1917
- Herb mały Imperium w latach 1857–1917
- Rosyjska herbowa flaga narodowa w latach 1858–1883
- Rosyjska flaga narodowa w latach 1883–1914
- Tzw. „nowa rosyjska flaga narodowa” w latach 1914–1917, mająca symbolizować jedność cara z narodem.
Podział administracyjny
- Osobny artykuł: Podział administracyjny Imperium Rosyjskiego w 1914 roku.
Terytoria zależne
- Rzeczpospolita Obojga Narodów – państwo środkowoeuropejskie o ustroju demokracji szlacheckiej. Zależna od Rosji w latach 1768–1789 i 1792-1795.
- Wielkie Księstwo Finlandii – autonomia wewnątrz Rosji (w latach 1809–1917).
- Królestwo Kongresowe – państwo w unii personalnej z Rosją (w latach 1815–1864). Potem przyłączone do Rosji.
- Mongolia Zewnętrzna – autonomia wewnątrz Chin zależna od Rosji (1907–1921).
- Mandżuria – północno-wschodnia część Chin. 1900–1905 zależna od Rosji, od 1905 japońska.
- Port Artur – miasto portowe na wschodzie Chin przy granicy z Koreą (obecnie Lüshun) w latach 1898–1905.
- Północna Persja – część Persji nad Morzem Kaspijskim (1907–1917).
- Alaska – kolonia rosyjska w Ameryce Północnej w latach 1799–1867. Obecnie stan USA