Język fiński
język z ugrofińskiej grupy języków uralskich / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Drogi AI, mówmy krótko, odpowiadając po prostu na te kluczowe pytania:
Czy możesz wymienić najważniejsze fakty i statystyki dotyczące Język fiński?
Podsumuj ten artykuł dla 10-latka
Język fiński (fiń. suomen kieli, suomi [ˈsuomi]) – język należący do podgrupy języków bałtycko-fińskich, zaliczanej do podrodziny języków ugrofińskich z rodziny uralskiej. Najbliżej jest spokrewniony m.in. z językiem estońskim oraz językami ludów północno-zachodniej Rosji, dalsze pokrewieństwo łączy go z językiem węgierskim[1].
Obszar |
Finlandia, Estonia, Finnmark (Norwegia), Karelia (Rosja) i inne | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Liczba mówiących |
5 392 180 | ||||||
Pismo/alfabet | |||||||
Klasyfikacja genetyczna | |||||||
Status oficjalny | |||||||
język urzędowy | Finlandia, Karelia, jeden z urzędowych w Unii Europejskiej | ||||||
Organ regulujący | Instytut badawczy języków Finlandii | ||||||
UNESCO | 1 bezpieczny↗ | ||||||
Ethnologue | 1 narodowy↗ | ||||||
Kody języka | |||||||
ISO 639-1 | fi | ||||||
ISO 639-2 | fin | ||||||
ISO 639-3 | fin | ||||||
IETF | fi | ||||||
Glottolog | finn1318 | ||||||
Ethnologue | fin | ||||||
GOST 7.75–97 | фин 740 | ||||||
WALS | fin | ||||||
SIL | FIN | ||||||
Występowanie | |||||||
W Wikipedii | |||||||
| |||||||
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. |
Fiński jest obok szwedzkiego jednym z dwóch języków urzędowych w Finlandii oraz jednym z języków urzędowych Unii Europejskiej. W Finlandii za język ojczysty uważa go ok. 4,7 mln ludzi[2] (92% populacji). W Szwecji, gdzie posługuje się nim około 300 tys. mieszkańców pochodzenia fińskiego[3], jest oficjalnie uznawany jako język mniejszości, jest też oficjalnie językiem mniejszości w Republice Karelii w Rosji. Niewielkie fińskojęzyczne mniejszości znajdują się również w prowincji Finnmark na północy Norwegii oraz w Estonii.
Jako przedstawiciel rodziny uralskiej, różni się znacznie od rodziny indoeuropejskiej, w skład której wchodzi większość języków używanych w Europie. Odróżnia go przede wszystkim aglutynacyjność, piętnaście przypadków[uwaga 1], złożona gramatyka, zwłaszcza harmonia samogłosek, wymiany spółgłoskowe, brak rodzaju gramatycznego i czasu przyszłego. Wielowiekowe kontakty sprawiły jednak, że pod względem składni i słownictwa fiński ma pewne cechy wspólne z językami indoeuropejskimi, przede wszystkim szwedzkim.
Jest językiem żywym, używanym w mowie i piśmie, rozwijającym się, mającym bogatą i cenioną na świecie literaturę. Po fińsku nadaje ponad dziesięć stacji telewizyjnych o zasięgu krajowym i regionalnym, ponad pięćdziesiąt rozgłośni radiowych, ponadto w języku tym wychodzi ponad 120 gazet krajowych, regionalnych i lokalnych[4].
Język fiński zalicza się do bałtycko-fińskiej podgrupy fińskiej grupy rodziny języków ugrofińskich. Języki ugrofińskie wchodzą w skład uralskiej rodziny językowej, a wraz z nią w skład uralo-ałtajskiej ligi językowej. Ponieważ do kolejnych rozpadów w ramach ugrofińskiej wspólnoty językowej doszło już kilka tysięcy lat temu (w III i II tysiącleciu p.n.e.), dzisiejsze języki ugrofińskie od dawna rozwijały się samodzielnie, a przy tym, ze względu na dystans geograficzny między terenami zamieszkałymi przez poszczególne ludy ugrofińskie, ulegały wpływom różnych języków sąsiednich; w przypadku fińskiego były to głównie wpływy szwedzkie i rosyjskie. W efekcie, mimo niewątpliwego wspólnego pochodzenia, podobieństwo języków ugrofińskich jest niewielkie i polega przede wszystkim na zbliżonej gramatyce, natomiast słownictwo jest zupełnie odmienne. Największe podobieństwo do języka fińskiego wykazuje współczesny język estoński oraz języki używane przez wymierające ludy ugrofińskie nad Bałtykiem – iżorski, wepski, karelski, liwski, võro i wotycki, tym niemniej nawet one nie są wzajemnie zrozumiałe.
Język fiński jest jednym z dwóch oficjalnych języków Republiki Finlandii, obok języka szwedzkiego, którego używa 5,49% mieszkańców[5]. Jest jednym z 24 oficjalnych języków Unii Europejskiej[6]. Ponadto jest formalnie uznanym językiem mniejszości narodowej w Szwecji oraz w Republice Karelii w Rosji. Zgodnie z nordycką konwencją językową osoby mówiące językiem fińskim jako ojczystym mają na terenie krajów Unii Nordyckiej prawo do używania własnego języka i bezpłatnej pomocy w tłumaczeniach w sprawach urzędowych[7].
Wczesna historia
Pierwszy zapis języków fińskich to jedno zdanie, zapisane cyrylicą, na korze drzewa, datowane na początek XIII wieku, znalezione w okolicach Nowogrodu Wielkiego w 1957 w Związku Radzieckim. Oryginalny zapis to: „юмолануолиїнимижи ноулисѣханолиомобоу юмоласоудьнииохови”, transkrybując na alfabet łaciński – „jumolanuoli ï nimizi nouli se han oli omo bou jumola soud'ni iohovi”. Jest to najstarszy znany tekst we wszystkich językach fińskiej grupy językowej i został prawdopodobnie napisany w dialekcie ołonieckim języka karelskiego[8][9].
Języki uralskie wywodzą się od wspólnego prajęzyka, który rozdzielił się początkowo na prajęzyk samojedzki i ugrofiński. Później miał miejsce podział prajęzyka ugrofińskiego na fińsko-permski i ugryjski. Z prajęzyka fińsko-permskiego powstały następnie najwcześniejsze formy języków bałtycko-fińskich, z których oddzielił się język lapoński[10].
Określenie ram czasowych powyższych zmian ewolucyjnych, których rekonstrukcja opiera się przede wszystkim na analizie słownictwa i struktury współczesnych języków, sprawia duży kłopot[11]. Przypuszcza się jednak, że oddzielenie się języka lapońskiego od wczesnego fińskiego miało miejsce ok. roku 1000 p.n.e. Fiński pozostawał już w prehistorii w bliskich kontaktach z językami germańskimi i bałtyckimi i wziął z nich wiele zapożyczeń[12].
Chociaż mieszkańcy ówczesnej Finlandii mówili w całości językami ugrofińskimi, wspólny język fiński rozwinął się dopiero w czasach nowożytnych. W przeszłości mieszkańcy Finlandii dzielili się zasadniczo na trzy grupy, zgodnie z różnicami kulturowymi i językowymi. Na południowym zachodzie mieszkał lud określany później jako „prawdziwi Finowie“ (varsinaissuomalaiset). W tym regionie z mieszkańcami mieszali się germańscy przybysze ze Skandynawii, którzy przynieśli wiele zapożyczeń pochodzenia germańskiego. Na wschodzie mieszkali Karelowie, a w lasach w głębi lądu – Hämowie, którzy z początku nie różnili się wiele od Lapończyków. Z wymieszania powyższych grup, ale już w średniowieczu, powstał dialekt Savo.
Od czasu aneksji Finlandii przez Szwecję język fiński ukształtował się jako język mówiony. Na terenie Finlandii językiem urzędowym był szwedzki, w handlu używano jednej z odmian niemieckiego, a w sprawach wyznaniowych dominowała łacina. Pierwszym zapisanym zdaniem w języku fińskim było zdanie z kroniki podróży z roku 1450 Mynna tachton gernast spuho somen gelen Emyna dayda. Współcześnie zdanie brzmiałoby: Minä tahdon kernaasti puhua suomen kieltä, (mutta) en minä taida; pol. – naprawdę chcę mówić po fińsku ale nie potrafię. Zdanie to miał wypowiedzieć fiński biskup[13]. W średniowieczu powstało więcej zapisów języka fińskiego, a być może już wtedy istniała literatura w języku fińskim, jednak nie przetrwała ona do współczesnych czasów.
Rozwój języka pisanego
Powstaniu jednolitego języka fińskiego, a zwłaszcza języka pisanego, sprzyjała reformacja. Król Gustaw I Waza zerwał w 1524 stosunki z Kościołem katolickim i wprowadził nauczanie luterańskie. Nakazywało ono, żeby Słowo Boże było tłumaczone na język ludu. W konsekwencji proboszczowie zaczęli również zapisywać niezbędne teksty liturgiczne.
Publikacja pierwszego drukowanego tekstu w języku fińskim była zasługą biskupa Mikaela Agricoli[14]. Uczeń Marcina Lutra już w czasach studenckich zaczął tłumaczyć teksty religijne, szczególnie Nowy Testament. Pierwszą wydrukowaną fińską książką był wydany w 1543 roku elementarz Abckirja, który był ukierunkowany religijnie i zawierał katechizm. Fińskie tłumaczenie Nowego Testamentu ukazało się w roku 1548.
Agricola opracował ortografię na podstawie łacińskiej, niemieckiej i szwedzkiej oraz stworzył podstawy fińskiego języka literackiego. Wykorzystał przy tym przede wszystkim dialekt z Turku, który dzięki temu stał się podstawą późniejszego wspólnego, ustandaryzowanego języka fińskiego. Agricola pracował również nad ujednoliceniem i rozwojem słownictwa – wprowadził do fińskiego nowe słowa, z których część ostała się aż po dziś, np. armo – łaska. Ponad połowa wynalezionych przez niego słów funkcjonuje obecnie.
Od mowy chłopów do języka kultury
Od XVI wieku prawo było częściowo spisane po fińsku, ale wciąż nie było fińskojęzycznego życia kulturalnego: w należącej do Szwecji Finlandii to szwedzki był językiem administracji, oświaty i kultury[15], którego dominująca rola utwierdziła się w XVII wieku, kiedy prawie całe fińskie elity już się nim posługiwały. Jednak język rozwijał się cały czas, zwłaszcza fonetycznie, doszło wtedy do znaczących zmian w wymowie[13]. Dopiero po roku 1809, gdy Wielkie Księstwo Finlandii przeszło pod panowanie rosyjskich carów, zaczęła się budzić fińska świadomość narodowa. Ona właśnie zapoczątkowała znany ruch Fennomanów, którzy chcieli uczynić z języka fińskiego język kultury. Na początku XIX wieku brakowało jednak językowi wielu niezbędnych cech. Gramatyka nie była ujęta systematycznie, a słownictwo odzwierciedlało życie codzienne chłopskiego ludu, brakowało jednak prawie wszystkich słów potrzebnych kulturze i administracji.
Wydanie w 1835 roku przez Eliasa Lönnrota eposu narodowego Kalevala umocniło rolę języka fińskiego. Dzięki aktywności Fennomanów powstała fińskojęzyczna literatura i prasa. Wielu członków towarzystwa, których językiem ojczystym był szwedzki, pracowało nad dalszym rozwojem fińskiego. Dzięki tej współpracy powstały liczne słowa, które uprzednio w fińskim nie istniały. Dzięki fińskiemu ruchowi narodowemu nowe słowa były wtedy niemal bez wyjątku tworzone nie jako zapożyczenia, tylko całkowicie od nowa.
W drugiej połowie XIX wieku rozpoczęto tworzenie i systematyzowanie fińskojęzycznego szkolnictwa, trwające do końca stulecia. Celem było utworzenie wykształconej fińskojęzycznej warstwy społeczeństwa. Do lat 20. XX wieku fiński stał się pełnoprawnym językiem kultury, który zasadniczo odpowiadał językowi we współczesnej postaci.
Zapis języka
- Osobny artykuł: alfabet fiński.
Alfabet fiński składa się z 26 liter pisma łacińskiego i dodatkowych znaków. Przy sortowaniu alfabetycznym, np. w słownikach, znaki te są umieszczane na końcu alfabetu we wskazanym wyżej porządku (a nie tak jak np. w niemieckim, przy „a” i „o”). Litera w, charakterystyczna dla starych tekstów, została zastąpiona literą v, dlatego przy sortowaniu zazwyczaj się ich nie rozróżnia.
Litery c, q, w, x, z i å nie występują w fińskich słowach, lecz jedynie w zapożyczeniach. W wyrazach obcych używa się również dla dźwięku /ʃ/ litery s z haczykiem (š). Dopuszczalna jest jednak również pisownia sh lub po prostu s (np. šakki, shakki lub sakki – szachy). Jeszcze rzadziej używa się litery ž, która występuje głównie w nazwach geograficznych, jak np. Fidži[16].
Fińska ortografia jest dystrybutywna – prawie zawsze litera jednoznacznie odpowiada głosce, również każda głoska zapisywana jest przy pomocy jednego znaku. Jest również ortografią fonetyczną, to znaczy dokładnie odwzorowuje wymowę, w przeciwieństwie do ortografii etymologicznej, zachowującej dawną pisownię (np. francuskiej). Zapożyczenia dostosowuje się konsekwentnie do fińskiej ortografii. Następujące litery czyta się inaczej niż po polsku:
Litera | Dźwięk | Opis |
---|---|---|
a | /ɑ/ | wymawiane z cofniętym językiem |
e | /e/ | bardziej „ściśnięte” niż polskie |
s | /s̺/ | między polskim s a sz |
v | /ʋ/ | jak niderlandzkie w, norweskie v |
y | /y/ | jak niemieckie ü, francuskie u |
ä | /æ/ | dźwięk pomiędzy a i e, jak w ang. hat |
ö | /œ/ | jak niemieckie ö |
Do niewielu wyjątków w wymowie należą kombinacje liter nk i ng, które wymawia się odpowiednio /ŋk/ i /ŋː/. Ponadto n stojące przed p wymawia się często jak /m/ (np. kunpa można czytać kumpa, ale także niinpä i enpä można czytać niimpä i empä). W języku fińskim często dochodzi do zmian zwanych sandhi – asymilacji i podwojenia (patrz odrębny rozdział sandhi).
W fińskiej wymowie ważną rolę pełni iloczas. Różnica pomiędzy głoskami długimi i krótkimi jest oddawana również w piśmie – głoski długie zapisuje się podwojonym znakiem. Dotyczy to zarówno samogłosek, jak i spółgłosek (tuli – ogień, tulli – cło, tuuli – wiatr). Długie dźwięki są z reguły dokładnie dwa razy dłuższe, niż zwykłe. Jakość samogłoski nie zależy od jej długości – np. o czyta się /ɔ/ obojętnie czy jest ono długie, czy krótkie. Wydłużenie spółgłosek k, p i t realizuje się poprzez wydłużenie czasu zwarcia (powstrzymania strumienia powietrza).
Akcent wyrazowy
W języku fińskim akcent ma charakter inicjalny, czyli pada zawsze na pierwszą sylabę słowa. Akcent poboczny pada na co drugą (trzecią, piątą itd.) sylabę, tak jednak, by ostatnia była zawsze nieakcentowana. Wyjątkiem są jednowyrazowe wypowiedzi emfatyczne, np. /ki:'tos/'! (dziękuję)[17]. Długość samogłoski jest niezależna od akcentu.
Akcentowanie ma charakter dynamiczno-toniczny, czyli realizuje się je mocniejszym wymówieniem sylaby i nieco podwyższonym tonem. Akcent nie ma cechy relewantnej, to znaczy akcentowanie nie wpływa na znaczenie wyrazu.
W języku fińskim wymowa następuje przy obróbce strumienia powietrza wydychanego z płuc; możliwa jest jednak również wymowa ingresywna („na wdechu”), zwłaszcza w krótkich, jedno- i dwuwyrazowych wypowiedziach, np. Jaa (tak), ihanko totta (doprawdy?) Totta kai (oczywiście) itp.[18]
Fonemy
W języku fińskim występuje 37 fonemów: 8 samogłosek, 14 spółgłosek i 18 dwugłosek (dyftongów).
Samogłoski
Fiński używa ośmiu samogłosek (podanych w transkrypcji), których rola gramatyczna i słownikowa jest bardzo istotna. Ich wymowa jest ściśle przestrzegana, prawie w ogóle nie zachodzi zjawisko alofonii – przyjmowania różnych odmian w różnych kontekstach fonetycznych. Na diagramie podano ich wartości fonetyczne – w nawiasach transkrypcja IPA, przed nią zapis ortograficzny.
Przednie | Tylne | |||
Niezaokrąglone | Zaokrąglone | Niezaokrąglone | Zaokrąglone | |
Przymknięte | i /i/ | y /y/ | u /u/ | |
Średnie | e /e̞/ | ö /ø̞/ | o /o̞/ | |
Otwarte | ä /æ/ | a /ɑ/ |
Fińskie samogłoski średnie najczęściej transkrybuje się bez żadnych znaków diakrytycznych (/e, ø, o/). Taki sposób transkrypcji używany jest też w tym artykule.
Dyftongi
Ponadto w fińskim występuje 18 różnych dyftongów (dwugłosek). Ich wartość przedstawia tabela:
Spółgłoski
W użyciu jest czternaście spółgłosek. Dalsze cztery spółgłoski (w tabeli podano w nawiasach) pojawiają się tylko w zapożyczeniach.
dwuwargowe | wargowo-dziąsłowe | zębowe | dziąsłowe | zadziąsłowe | podniebienne | miękko-podniebienne | gardłowe | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zwarte | p, (b) | t, d | k, (ɡ) | ʔ | ||||
nosowe | m | n | ŋ | |||||
drżące | r | |||||||
trące | (f) | s | (ʃ) | h | ||||
boczne | l | |||||||
półotwarte | ʋ | j | ||||||
Jako że fiński dysponuje jedynie 14 fonemami spółgłoskowymi, jest on językiem typu samogłoskowego. W fińskim tekście na 100 samogłosek przypada średnio 96 spółgłosek – dla porównania: w niemieckim 177[19], a w polskim – 210[20][uwaga 2].
Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne nie stoją do siebie w opozycji. Dźwięk /d/ jako jedyny rodzimy obstruent dźwięczny pełni szczególną rolę w fińskim systemie fonologicznym. Występuje tylko jako realizacja stopy słabej spółgłoski /t/. Historycznie wywodzi się ze spółgłoski trącej /ð/, zapisywanej dawniej jako d tudzież dh. Ponieważ dźwięk /ð/ zanikł, ostała się pisownia d, którą realizowano w mowie na wzór szwedzki. Dźwięk /d/ nie występuje w żadnym dialekcie fińskim, a jego rdzenne brzmienie albo zanikło, albo przekształciło się w /r/, /l/ albo /j/. Podczas sporów językowych w XIX w. i XX w., dążono do uznania spółgłoski d za niefińską i zamiany jej w każdym przypadku na t. Jednak zwolennicy tej szkoły nie uzyskali poparcia większości.
W tradycyjnych fińskich słowach na początku nie może stać zbitka spółgłoskowa. Starsze zapożyczenia były zatem dopasowywane: pozostawiana była tylko ostatnia spółgłoska ze zbitki.
- koulu (szkoła) ze szwedzkiego skola
- ranta (wybrzeże) ze szwedzkiego strand
W nowych zapożyczeniach zazwyczaj pozostawia się zbitki spółgłoskowe. Wymowa sprawia jednak niektórym Finom trudności i wymawiają oni również tutaj tylko ostatnią spółgłoskę.
- stressi (stres)
- professori (profesor)
Na końcu słowa może stać tylko samogłoska, albo spółgłoski -l, -n, -r, -s i -t. Nowsze zapożyczenia są zazwyczaj tworzone przez dołączenie na końcu -i (np. presidentti – prezydent).
Spółgłoski dźwięczne, które w języku fińskim występują w szczątkowej postaci, w zapożyczeniach bardzo często tracą dźwięczność, co niekoniecznie znajduje odbicie w zapisie[21].
Podział słowa na sylaby
Przyjęty w języku fińskim podział na sylaby różni się subtelnie od przyjętego w języku polskim, co jest o tyle istotne, że reguły pewnych ważnych zjawisk fonetycznych i gramatycznych występujących w języku fińskim, wyrażone są poprzez odniesienie do liczby lub cech sylab.
W języku fińskim przy podziale na sylaby analizuje się słowo litera po literze od początku do końca i przyjmuje się, że granica pomiędzy sąsiednimi sylabami przebiega przed daną głoską, gdy spełnia ona jedno z trzech następujących kryteriów:
- jest spółgłoską występującą po samogłosce i przed samogłoską (otoczoną przez samogłoski), lub
- jest spółgłoską występującą po spółgłosce i przed samogłoską, lub
- jest samogłoską występującą po samogłosce, z którą nie tworzy ani samogłoski długiej ani dyftongu
Przykłady podziału wyrazów na sylaby: mies (mężczyzna) → mies (sł. jednosylabowe), poika (chłopiec) → poi-ka, tyttö (dziewczynka) → tyt-tö, penkki (ławka) → penk-ki, liikenteeseen (w ruch [uliczny]) → lii-ken-tee-seen, musiikki (muzyka) → mu-siik-ki, musiikkia (muzyka [przyp. partitiivi]) → mu-siik-ki-a, musiikkien ([tych] muzyk) → mu-siik-kien, musiikissa (w muzyce) → mu-sii-kis-sa, haluaisin (chciałbym) → ha-lu-ai-sin, itd.
Harmonia samogłoskowa
- Osobny artykuł: Harmonia samogłosek.
- Osobny artykuł: Gramatyka języka fińskiego#Harmonia samogłoskowa.
Do głównych prawideł fińskiej fonologii należy harmonia samogłosek (fin. vokaalisointu)[22][23][24]. Samogłoski ze względu na miejsce artykulacji dzielą się na przednie ä, ö, y, e, i oraz tylne a, o, u. Samogłoski przednie e oraz i wyróżnia się jako neutralne, co oznacza, że w jednym słowie mogą występować zarówno z innymi samogłoskami przednimi, jak i z samogłoskami tylnymi. Pozostałe samogłoski przednie ä, ö oraz y nie mogą występować w słowie razem z tylnymi (wyjątkami są pewne zapożyczenia, patrz niżej). Przy tym jeżeli słowo jest słowem złożonym, to harmonia obowiązuje tylko w granicach członu, np. isänmaa (ojczyzna)
Końcówki i liczne w języku fińskim sufiksy, zawierające samogłoski inne niż e oraz i, występują zatem zawsze w dwóch wariantach, co umożliwia dopasowywanie ich do samogłosek występujących w słowie. Na przykład końcówka przypadka inessiivi posiada warianty -ssa oraz -ssä, por.:
- talo (dom) – talossa (w domu)
- metsä (las) – metsässä (w lesie)
Gdy rdzeń słowa zawiera jedynie samogłoski neutralne, tj. e i/lub i, dołącza się końcówkę z samogłoskami przednimi:
- tie (droga) – tiellä (na drodze)
Z powyższej reguły wyłamują się formy partitiivi dla rzeczowników meri (morze) → meressä (w morzu), ale merta (morze part.) oraz veri (krew) → veressä (we krwi), ale verta (krew part.).
W wyrazach złożonych wariant końcówki dopasowywany jest do samogłosek w ostatnim członie wyrazu:
- Pohjanmeri (Morze Północne) – Pohjanmeressä (w Morzu Północnym)
Obce słowa zawierają czasem samogłoski zarówno przednie, jak i tylne. W niestarannej wymowie zamienia się często przednie samogłoski na odpowiadające im tylne. Na przykład Olympia przez większość mówców jest wymawiana jak /'olumpia/. Dobór końcówek dla takich słów jest dowolny, obie formy funkcjonują na zasadzie oboczności.
Wymiana stóp
- Osobny artykuł: Wymiana stóp.
- Osobny artykuł: Gramatyka języka fińskiego#Wymiana stóp.
Spółgłoski k, p i t ulegają podczas odmiany słowa przez przypadki lub osoby procesowi wymiany stóp (fin. astevaihtelu)[25][26][27], w wyniku którego mogą występować w stopie „słabej” lub „mocnej”.
Proces wymiany stóp dotyczy jedynie:
- spółgłosek krótkich k, p i t należących do ostatniej sylaby rdzenia wyrazu w rdzeniach dwu- i więcej sylabowych
- spółgłosek długich kk, pp i tt, przez środek których przebiega granica pomiędzy ostatnią i przedostatnią sylabą rdzenia wyrazu
- spółgłosek krótkich k, p i t oraz długich kk, pp i tt należących do końcówek dołączonych wcześniej do rdzenia
Wyróżnia się dwie klasy słów podlegających wymianie stóp: słowa podlegające wymianie stóp prostej (fin. suora astevaihtelu) oraz słowa podlegające wymianie stóp odwrotnej (fin. käänteinen astevaihtelu). W przypadku wymiany prostej formy podstawowe wyrazów (tj. 1. bezokolicznik dla czasowników oraz forma mianownika dla słów z grupy rzeczownika) występują w stopie mocnej, a znaczna część form odmienionych występuje w stopie słabej. W przypadku wymiany odwrotnej to forma podstawowa występuje w stopie słabej, a zdecydowana większość form odmienionych w stopie mocnej.
Pod względem morfologicznym istnieją dwa warianty wymiany stóp – wymiana ilościowa oraz wymiana jakościowa. Przy wymianie ilościowej w stopie mocnej występuje geminata (podwójna spółgłoska, tj. kk, pp lub tt) lub zbitka spółgłosek kończąca się taką geminatą, a w stopie słabej zachodzi redukcja geminaty do pojedynczej spółgłoski, np. pankki (bank) → pankit (banki), oppia (uczyć się) → opin (uczę się) czy katto (dach) → katot (dachy); przykładem odwrotnej wymiany ilościowej jest np. hake (wiór) → hakkeet (wióry). W wypadku drugiego wariantu – wymiany jakościowej – w stopie mocnej występuje pojedyncza spółgłoska (k, p, t) lub zbitka spółgłosek kończąca się taką spółgłoską, a w stopie słabej spółgłoska ta ulega zamianie na inną, ulega asymilacji lub znika, np. reikä (dziura) → reiät (dziury), rapu (rak) → ravut (raki) czy paita (koszula) → paidat (koszule); przykładem odwrotnej wymiany jakościowej jest np. maata (leżeć) → makaan (leżę). Ten wariant wymiany stóp nie jest już produktywny, to znaczy nie dotyczy słów nowo powstałych, por.: katu (ulica) → kadut (ulice), ale auto (samochód) → autot (samochody).
W zestawieniu z niektórymi innymi spółgłoskami, spółgłoski k, p i t podlegają wymianie stóp w sposób nietypowy lub nie podlegają jej wcale.
Ogólna zasada wyboru stopy opiera się na uwarunkowaniach fonetycznych. Kiedy sylaba jest otwarta, czyli kończy się samogłoską, tak jak na przykład druga sylaba słowa katu (ulica), wtedy używa się stopy mocnej. Przy sylabie zamkniętej, czyli kończącej się spółgłoską, spółgłoska poprzedzająca końcową spółgłoskę sylaby występuje w stopie słabej, np. kadut (ulice).
Z powodu zmian historycznych i ewolucji języka mówionego w procesie wymiany stóp występują odstępstwa od powyższej reguły ogólnej.
Przemiany samogłosek
- Osobny artykuł: Gramatyka języka fińskiego#Przemiany samogłosek.
Różne często używane końcówki i wrostki, które zaczynają się głoską i, powodują przemianę samogłosek, do których zostają doczepione (dotyczy rdzeni kończących się samogłoską)[28][29]. Proces ten dotyczy najczęściej:
- wrostka liczby mnogiej (poza mianownikiem l.mn.) -i-
- końcówek stopnia najwyższego przymiotników -in oraz przysłówków -immin
- wrostka czasu przeszłego imperfekt -i-
- wrostka trybu przypuszczającego -isi-
W większości przypadków dana samogłoska poprzedzająca przekształca się w identyczny sposób niezależnie od tego, jaka końcówka lub wrostek wywołała przemianę. W niektórych przypadkach występują jednak różnice. Przykłady przemian tego typu to np. skrócenie samogłoski długiej jak w saan (mogę) → sain (mogłem), skrócenie dyftongu jak w suo (bagno) → soissa (w bagnach), przemiana samogłoski w inną jak w omena (jabłko) → omenoiden (jabłek), czy też zniknięcie samogłoski jak w vanha (stary) → vanhin (najstarszy).
Sandhi
- Osobny artykuł: Sandhi.
- Osobny artykuł: Podwojenie spółgłoski nagłosowej.
Fińskie sandhi jest nadzwyczaj częste, pojawia się między wieloma wyrazami i morfemami, zarówno w ustandaryzowanym języku ogólnym, jak i w codziennym języku obiegowym. Najczęściej nie jest zapisywane, występuje prawie wyłącznie w transkrypcji dialektów. Można wyróżnić dwa rodzaje sandhi: prostą asymilację z uwzględnieniem miejsca artykulacji (np. np – mp). Druga to geminacja spółgłoski inicjalnej na granicy morfemów.
- n + k → ŋk, welaryzacja wywołana przez k, np. sen kanssa /seŋ kɑnssɑ/
- n + p → mp, labializacja wywołana przez p np. menenpä /menempæ/
- V + V → VʔV, dysymilacja sekwencji samogłosek – w przeciwieństwie do dyftongizacjii – przez dodanie zwarcia krtaniowego, np. kuorma-auto /kuormɑʔɑuto/ (nieobowiązkowa)
Geminacja (podwojenie) spółgłoski otwierającej morfem (fin, loppukahdennus) występuje, gdy poprzedzający morfem jest zakończony samogłoską i należy do jednej z następujących klas morfologicznych:
- rzeczowniki zakończone na -e (oprócz kilku wyrazów zapożyczonych)
- przypadków zakończonych na -e: allativus -lle, występujący tylko w skostniałych zwrotach sublativus – nne (jak w tänne) i prolativus -tse (jak w meritse)
- pierwszy bezokolicznik (forma słownikowa)
- tryb rozkazujący 2 osoby liczby pojedynczej i jego przeczenie, jak również forma przeczące czasu teraźniejszego
- przeczenie w trybie rozkazującym trzeciej osoby liczby pojedynczej i wszystkich osób liczby mnogiej: älkää tehkökään sitä (nie rób tego) [tehkøkːæːn]
- niektóre słowa jak kai (chyba) czy tai (lub)
Podwojenie może pojawić się między morfemami pojedynczego słowa, jak np. w /minulle/ + /kin/ → /minullekkin/ (zapisywane minullekin), jak też między częściami słów złożonych: /perhe/ + /pɑlɑʋeri/ → /perheppɑlɑʋeri/ (spotkanie rodzinne) oraz między całymi wyrazami: /tule/ + /tænne/ → /tulettænne/ (chodź tu!) Reguły te obowiązują w standardowym języku fińskim, choć w niektórych południowo-zachodnich dialektach zjawisko sandhi nie występuje.