Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich
historyczne pierwsze państwo komunistyczne w Europie i Azji istniejące w latach 1922–1991 / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Drogi AI, mówmy krótko, odpowiadając po prostu na te kluczowe pytania:
Czy możesz wymienić najważniejsze fakty i statystyki dotyczące Związek Radziecki?
Podsumuj ten artykuł dla 10-latka
Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR, Związek Radziecki[1], również Związek Sowiecki, Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich[3][4][5], skr. ZSRS, ros. Советский Союз, Союз Советских Социалистических Республик, СССР; Sowietskij Sojuz, Sojuz Sowietskich Socyalisticzeskich Riespublik, SSSR) – państwo historyczne, położone częściowo w Europie wschodniej i północno-wschodniej, a częściowo w Azji, ze stolicą w Moskwie, istniejące w latach 1922–1991[1].
Miało powierzchnię 22 mln km²[uwaga 1], rozciągało się od Morza Bałtyckiego i Czarnego do Pacyfiku. Nominalnie Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich był federacją narodowych republik radzieckich, w praktyce był krajem o mocno scentralizowanej władzy i gospodarce. Ustrój polityczny i gospodarczy państwa był dyktaturą monopartyjną, w którym władzę sprawowała RKP(b)/WKP(b)/KPZR według koncepcji tzw. „dyktatury proletariatu”[6][7][1]. W okresie dyktatorskich rządów Włodzimierza Lenina i Józefa Stalina został wprowadzony system totalitarny, który po śmierci Stalina (w 1953) przekształcił się w autorytaryzm[8][9][10][11]. Kolejną zmianę w systemie władzy ZSRR przyniosła pieriestrojka, w wyniku której w kraju (od 1990) zapanował ustrój semiprezydencki[12].
Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich został utworzony 30 grudnia 1922 (po zakończeniu wojny domowej w Rosji) na mocy traktatu założycielskiego ZSRR zawartego przez rządzone wspólnie przez bolszewików, ale formalnie niepodległe: Rosyjską FSRR, Ukraińską SRR, Białoruską SRR i Zakaukaską FSRR[1]. Spośród 18 republik związkowych wchodzących w różnych okresach w skład ZSRR jedynie Białoruska SRR i Ukraińska SRR posiadały (obok samego ZSRR) podmiotowość międzynarodową i były założycielami Organizacji Narodów Zjednoczonych, a także członkami większości organizacji wyspecjalizowanych ONZ[13]. Rosyjska FSRR odgrywała rolę dominującą w całej historii ZSRR. W niej, jako największej republice związkowej, żyła ponad połowa populacji kraju.
ZSRR przestał istnieć w wyniku zawarcia porozumienia białowieskiego (8 grudnia 1991) i deklaracji o rozwiązaniu ZSRR przyjętej w Moskwie przez Radę Republik Najwyższej Rady ZSRR (26 grudnia 1991)[2][3]. Dawne związkowe republiki radzieckie zaczęły tworzyć samodzielne państwa. Na mocy dwóch traktatów z Ałmaty (21 grudnia 1991) Rosji przysługuje stałe miejsce ZSRR w Radzie Bezpieczeństwa ONZ i wszystkich innych organizacjach międzynarodowych[5]. Jednocześnie jako sukcesora ZSRR i jego międzynarodowych zobowiązań wyznaczono Wspólnotę Niepodległych Państw[2][6][7][8][9][10]. Część byłych republik radzieckich kontynuuje współpracę w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw, Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej i innych organizacji.
W okresie od powstania (1922) do wybuchu II wojny światowej (1939) ZSRR graniczył z Finlandią, Estonią, Łotwą, Polską i Rumunią w Europie; Turcją, Iranem, Afganistanem, Chinami i Japonią w Azji. Mongolska Republika Ludowa i Tuwińska Republika Ludowa były marionetkowymi państwami buforowymi ZSRR w Azji. Po zakończeniu II wojny światowej ZSRR miał prawie 20 tys. kilometrów długości granicy lądowej z dwunastoma krajami: Norwegią, Finlandią, Polską, Czechosłowacją, Węgrami, Rumunią, Turcją, Iranem, Afganistanem, Chinami, Mongolią, Koreą Północną i Japonią[14].
Maksima geograficzne
- Najwyższy punkt – Pik Komunizmu 7495 m n.p.m.
- Najniższy punkt – Kotlina Karagije 132 m p.p.m.
- Główne rzeki – Ob-Irtysz, Amur, Lena, Jenisej, Wołga
- Największe jeziora – Morze Kaspijskie, Morze Aralskie (obecnie niemalże całkowicie wyschnięte), Bajkał, Bałchasz, Ładoga, Onega
Ponieważ w oryginalnej nazwie państwa występuje przymiotnik советский (sowietskij) o wyżej wymienionym znaczeniu, w języku polskim powstał problem oddania znaczenia tej nazwy. Dla oficjalnej nazwy państwa początkowo stosowano formę Związek Socjalistycznych Republik Rad lub skrót Z.S.R.R.[15] (bez tworzenia przymiotnika), natomiast w przypadku potrzeby użycia przymiotnika pospolitego stosowano formę sowiecki. W 1938 r. Wiktor Sukiennicki wydał nakładem wileńskiego Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej opracowanie Ewolucja ustroju Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Był to jednak jednostkowy eksperyment językowy i autor w publikacjach po II wojnie światowej posługiwał się już wyłącznie określeniem Sowiety, Związek Sowiecki itp.[16] W okresie PRL zaczęto posługiwać się przymiotnikiem radziecki, który w polszczyźnie funkcjonował w innym znaczeniu od okresu staropolskiego (został on po raz pierwszy odnotowany ok. 1455-1460 roku w znaczeniu „związany z funkcją radcy miejskiego”[17]), przy czym forma sowiecki była tępiona przez komunistyczną cenzurę (Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk), natomiast używana powszechnie w wydawnictwach emigracyjnych i podziemnych. Odgórne narzucenie formy radziecki odnotował już w 1950 Stanisław Westfal[18]. Ograniczenia cenzuralne zniesiono z likwidacją cenzury w Polsce w 1990 r. Współcześnie stosowane są obie formy – uważane za poprawne i synonimiczne, aczkolwiek według Mirosława Bańki, forma sowiecki ma konotację negatywną[19].
Argumentem językowym na rzecz użycia w języku polskim słowa sowiecki, również w nazwie państwa, jest fakt występowania tego zapożyczenia (od rosyjskiego przymiotnika советский lub rzeczownika совет) w wielu językach (np. niem. Sowjetunion, ang. Soviet Union, fr. Union soviétique, czes. Sovětský Svaz). Z kolei przytoczone zapożyczenia, będące rusycyzmami, są wskazywane jako niepożądane przejawy zastępowania słów rodzimych wyrazami obcymi. Ponadto można wskazać inny przypadek, gdy stosuje się powszechnie nazwę rodzimą, mianowicie w języku ukraińskim w odniesieniu do ZSRR stosuje się określenie radianśkyj (радянський). Podobnie jak w polszczyźnie, w języku ukraińskim funkcjonują również przymiotniki sowitśkyj (совітський) i sowiećkyj (совєцький)[20]. Są to rusycyzmy uznawane za nacechowane pejoratywnie[21] i pokazujące dystans mówiącego[22].
Słowa sowiecki używano w aktach urzędowych ogłaszanych w oficjalnych publikatorach przed II wojną światową (np. Związek Socjalistycznych Sowieckich Republik w Dz. U. z 1930 r., Nr 68, poz. 538; Związek Sowieckich Socjalistycznych Republik Rad w Dz. U. z 1933 r., Nr 17, poz. 115). Obecnie polski ustawodawca konsekwentnie używa w ogłaszanych aktach normatywnych formy Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich jako nazwy byłego państwa[23]. W języku urzędowym dopuszcza się użycie innej nazwy wyłącznie na zasadzie cytatu wcześniejszego aktu urzędowego, w którym użyto nazwy poprzedniej[24][25].