Varşava üsyanı (1944)
Varşavada Üçüncü Reyxə qarşı qaldırılmış üsyan / From Wikipedia, the free encyclopedia
Varşava üsyanı — Krayova Ordusunun (KO) komandanlığı və mühacir Polşa hökumətinin təşkilatçılığı ilə 1944-cü il avqustun 1-dən oktyabrın 2-dək davam edən Varşavada Üçüncü Reyxə qarşı qaldırılmış üsyan.[5]
Varşava üsyanı | |||
---|---|---|---|
Polşanın işğalı (1939–1945) İkinci Dünya müharibəsi | |||
Tarix | 1 avqust – 2 oktyabr 1944-cü il | ||
Yeri | Varşava, İşğal edilmiş Polşa (1939–1945) | ||
Səbəbi | Nasist işğal rejimi | ||
Nəticəsi |
Üsyanın yatırılması Varşavanın sol sahilinin dağıdılması |
||
Münaqişə tərəfləri | |||
|
|||
Komandan(lar) | |||
|
|||
Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
İtkilər | |||
|
|||
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Həmin vaxt şəhərdə fəaliyyət göstərən bütün gizli təşkilatlar üsyanda iştirak etmişdilər. KO ilə yanaşı, üsyanda aktiv iştirak edənlər arasında Milli silahlı qüvvələrin bölmələri və sol qüvvələr tərəfindən yaradılan Lyudov Ordusunun, Polşa Lyudov Ordusu və Təhlükəsizlik Korpusunun hissələri var idi. Lyudov Ordusunun bir hissəsi kimi Yəhudi Mübarizə Təşkilatının dəstəsi də üsyana qoşulmuşdu. Varşava üsyanı hərbi cəhətdən almanlara qarşı yönəldilmişdisə, siyasi olaraq SSRİ-yə qarşı idi.[6] Polşa Milli Azadlıq Komitəsi açıq şəkildə qərb müttəfiqlərinin siyasətinə qarşı çıxırdı. Polyakların çıxışı 1944-cü il avqustun 1-də, alman bölmələri 2-ci qvardiya tank ordusuna qarşı hücum edərkən, bir neçə saat sonra ordu müdafiəyə keçərkən başladı. Üsyanın başlaması ilə bağlı dərhal qərarın verilməsinin səbəbi sovet tanklarının Varşavanın Praqa bölgəsinin sağ sahilindəki Tarquvek rayonunda görünməsi barədə şayiələr idi.[7][8] Halbuki, sovet qoşunlarının irəliləməsi Vislanın şərq sahilindəki Varşavanın kənarında alman hissələri tərəfindən dayandırılmışdı. Əslində, sovet hissələri alman əks hücumlarını dəf edə bilsə də, salınmış körpülər (Maqnuşevski plasdarmı və Pulavski plasdarmı) Qırmızı Ordunun əlində qaldı. Lakin 1-ci Belarus Cəbhəsi mobil bölmələrsiz qaldı və manevr hücumu imkanından məhrum edildi.[9]
Bu, alman qoşunlarına qüvvələrini yenidən toparlamağa və Polşa üsyançılarının müqavimətini darmadağın etməyə imkan verdi.
Üsyan ümummilli hakimiyyətin ələ keçirmə planının bir hissəsi olan "Fırtına" əməliyyatının bir hissəsi olaraq başladı. Üsyançıların rəhbərliyinin əsas məqsədi alman işğalçılarını qovmaq və Varşavada hakimiyyəti ələ almaq idi. KO-nun siyasi vəzifəsi qarşısında isə Qırmızı Ordunun faktiki işğal etməsindən əvvəl şəhəri azad edib, Polşa dövlətinin müstəqilliyini bərpa etmək, sürgündə olan Polşa hökumətini hakimiyyətə gətirmək, SSRİ hakimiyyətini mühacir hökumətini tanımağa məcbur edib və Polşa Milli Azadlıq Komitəsinin hakimiyyətə gətirilməsinə imkan verməmək dururdu.[5] KO rəhbərliyi Sovet qoşunlarının Varşavaya girməsindən 12 saat əvvəl Polşa mühacir hökuməti təşkilatının siyasi və inzibati gücünü elan etməyi planlaşdırmışdı. Hücum etməkdə olan sovet bölmələri ilə koordinasiya planda nəzərdə tutulmamışdı. AK rəhbərliyinin Qırmızı Orduya Visla çayını keçib Varşavanı azad etməsinə kömək etmək planlarına daxil deyildi. Qırmızı Ordu rəhbərliyi, Polşa Ordusunun Ali Komandanlığı, Varşavada gizli fəaliyyət göstərən polyak sol təşkilatlar, Krayova Ordusunun başçılıq etdiyi üsyanın hazırlığı və tarixi haqqında heç bir rəsmi məlumat almamışdı.[10][11]
Üsyan anlayışı geri çəkilən alman qoşunları ilə qısa (maksimum 3–4 gün) döyüş ehtiva edirdi. Varşavanı qəfil bir zərbə ilə ələ keçirmək, sonra 1-ci Polşa paraşüt-desant briqadasının atışını təmin etmək və mühacir hökumətin gəlişi üçün lazım olan hər şeyi hazırlamaq planlaşdırıldı. Üsyan qısa müddətli silahlı mübarizə ilə dəstəklənən bir siyasi aksiyaya çevrilməli idi. Sonrakı hesablama Qərb müttəfiqlərinin kütləvi dəstəyinə və köməyinə (Polşa Milli Azadlıq Komitəsinə verilən sovet dəstəyini tarazlaşdırmalı idi) əsaslanırdı.
Xüsusən də Qırmızı Orduya qarşı yönəlmiş ziddiyyətli və bir-birini inkar edən məqsədlərin[lower-alpha 1] ardınca, AK rəhbərliyi məhz sovet qoşunlarının üsyanı dəstəkləməli olduğunu düşünürdü.[lower-alpha 2] Qızıl Ordu komandanlığı ilə razılaşdırılmayan, siyasi cəhətdən SSRİ və Polşa Ordusunun Ali Komandanlığına qarşı yönələn hərbi cəhətdən kifayət qədər hazırlıqlı olmayan üsyan, iki ay davam edən şiddətli döyüşlərdən sonra yatırıldı. Nəticədə çox sayda insan tələfatı və Varşavanın sol sahilinin dağıdılması ilə nəticələndi. KO nə hərbi, nə də siyasi məqsədlərə çata bilmədi.
Üsyan qurbanlarının dəqiq sayı bilinmir. Polşa müqavimətin 17 minə yaxın iştirakçısının öldüyü və 6 minə yaxın adamın ağır yaralandığı güman edilir. Təxmini hesablamalara görə, cəza aksiyalarında 150 mindən 200 minədək mülki şəxs öldürülmüşdür.[5] Son dəqiqləşdirilmiş hesablamalara görə həlak olanların sayının 200 min nəfər göstərilməsi şişirdilmiş rəqəmdir.[12] Hal-hazırda bir sıra tarixçilər qurbanların sayını 100–130 min nəfər arasında qiymətləndirirlər. Polşa Ordusunun ümumi itkiləri Vislanın qərb sahilində həlak olan və itkin düşən 1987 nəfər də daxil olmaqla 3.764 əsgər və zabitdir. Küçə döyüşləri zamanı Varşavanın mənzil fondunun 25% -i dağıdıldı. Polşa qüvvələri təslim olunduqdan sonra alman qoşunları məqsədli şəkildə küçə-küçə şəhərdəki digər binaların 35%-nidə yerlə bir etdilər.