Германия менән Советтар Союзы араһында һөжүм итмәү килешеүе
Мо́лотов — Риббентроп пакты / From Wikipedia, the free encyclopedia
Германия менән Советтар Союзы араһында һөжүм итмәү килешеүе (нем. Deutsch-Nichtangriffspakt sowjetischer; шулай уҡ Мо́лотов — Риббентроп пакты булараҡ билдәле) — 1939 йылдың 23 авгусында Германия һәм Советтар Союзы сит ил эштәре ведомствоһы башлыҡтары ҡул ҡуйған хөкүмәт-ара килешеү. СССР Германия менән ошондай ике яҡлы документҡа (Польша, Бөйөк Британия, Франция, Литва, Латвия һәм Эстониянан һуң, Төркиә алдынан) ҡул ҡуйған[комм. 1].
Германия менән Советтар Союзы араһында һөжүм итмәү килешеүе | |
| |
Ҡул ҡуйылған ваҡыты | |
---|---|
Ҡул ҡуйылған урыны | |
Көсөн юғалтты |
«Барбаросса» операцияһы 1941 йылдың 22 июнендә көсө бөтә |
Имза ҡуйҙылар |
Вячеслав Молотов |
Яҡтар | |
Статус |
юҡҡа сыҡҡан |
Языки | |
Германия менән Советтар Союзы араһында һөжүм итмәү килешеүе Викимилектә | |
Совет-герман килешеүе СССР-ҙың Германияның Антикомминтерн пакт буйынса союздашы Япония араһында барған Халхин-Гол хәрби хәрәкәттәре барған осорҙа төҙөлгән. Уға ярашлы, килешеү яҡтары бер береңә һөжүм итеүҙән туҡтап тороу йөкләмәһен һәм бер яҡ өсөнсө яҡтың хәрби хәрәкәттәре объекты булғанда нейтралитет үтәүҙе аңлатҡан. Шулай уҡ килешеүҙә ҡатнашыусылар башҡа державалар менән «икенсе яҡҡа туранан-тура йәки ситләтеп ҡаршы йүнәлтелгән» союздаш мөнәсәбәттәре урынлаштырыуҙан баш тартҡан. Яҡтарҙың мәнфәғәттәренә ҡағылған мәғлүмәт менән үҙ-ара алмашыу ҡаралған.
Килешеүҙең төп һыҙаты булып Көнсығыш Европала «территориаль-сәйәси үҙгәртеп ҡороу» осрағына вәкәләтлектәрҙе айырыу тураһындағы Йәшерен өҫтәмә протокол торҙо. Протоколда Латвия, Эстония, Финляндия, «Поляк дәүләте составындағы көнсығыш өлкәләр»[1], Бессарабия һәм Төньяҡ Буковинаны СССР мәнфәғәте өлкәһенә, ә Литва һәм Польшаның көнбайыш өлөшө Германия мәнфәғәттәре сфераһына индерелгән.
Килешеүгә ҡул ҡуйыу, Германиялағы власҡа Милли-социалистик немец эщсе партияһы — НСДАП һәм Адольф Гитлерҙың власҡа килеүе һөҙөмтәһендә, совет-герман сәйәси һәм иҡтисади мөнәсәбәттәренең һыуыныу осорон тамамлаған. 1938 йылдың көҙөндә Мюнхенда бөйөк державаларҙың СССР-ҙың Европа сәйәсәтендәге фекерен иҫәпкә алырға әҙер булмауына сираттағы асыҡ дәлил алғас, совет етәкселеге совет мәнфәғәттәрен иҫәпкә алмаған Европа тупланыу тенденцияһын өҙөү яҡлы була. Был йәһәттән 1939 йыл башында Германия экспансияһын дауам итеү Мәскәүҙең мәнфәғәттәренә яуап бирҙе, сөнки ике Европа хәрби-сәйәси төркөмөнөң дә СССР менән килешеүҙә ҡыҙыҡһыныуын ҡапыл арттырҙы, сөнки совет етәкселеге уның үҙ мәнфәғәттәрен иҫәпкә алып кем менән һәм ниндәй шарттарҙа һөйләшәсәген һайлай алды[2].
Совет тарихнамәһенең традицион фекере иһә Советтар Союзының нацистар власҡа килгәндән һуң Европала тыныслыҡты һаҡлау өсөн ҙур тырышлыҡ һалыуына ҡайтып ҡала, бының өсөн 1935 йылда Франция-совет һөжүм итмәү һәм үҙ-ара ярҙам тураһында бер нисә сара күрә. 1938 йылдан 1939 йылдың авгусына тиклем СССР Европала Германия агрессияһын ҡаты тәнҡитләү менән бер нисә тапҡыр сығыш яһай һәм ошо ҡурҡынысҡа ҡаршы тороу өсөн киң халыҡ-ара коалиция, шулай уҡ туранан-тура хәрби ярҙам тәҡдим итә. Шулай итеп, совет-герман һөжүм итмәү тураһындағы пакт Англия менән Францияның агрессияға тәьҫирле ҡаршы тороу тураһында көслө килешеү төҙөргә теләмәүе асыҡтан-асыҡ билдәле булғанда эшләнгән мәжбүри аҙым кеүек тойолған.
Өҫтәмә йәшерен килешеүҙәр төҙөү тураһындағы хәбәрҙәр килешеүгә ҡул ҡуйғандан һуң күп тә үтмәҫтән тарала. Йәшерен протокол тексы 1948 йылда фотокүсермәләр буйынса, ә 1993 йылда яңы табылған төп нөсхәләр буйынса баҫыла[3].
1939 йылдың 1 сентябрендә Германия Польшаға баҫып инә башлай, ә 1939 йылдың 17 сентябрендә Польша биләмәһенә совет ғәскәрҙәре баҫып инә[4]. Польша территорияһын[5] СССР менән Германия араһында бүлешеү (1939 йылдың 28 сентябре) дуҫлыҡ һәм сик тураһындағы килешеүгә һәм шул уҡ йылдың 4 октябрендәге уға өҫтәмә протоколға ҡул ҡуйыу менән тамамлана. 1940 йылда СССР (Финляндия менән һуғыш һөҙөмтәһендә) Балтик буйы илдәрен, Бессарабияны һәм Төньяҡ Буковинаны, шулай уҡ фин территорияһының бер өлөшөн ҡуша.
Германияның Советтар Союзына һөжүм итеүе арҡаһында 1941 йылдың 22 июнендә килешеү көсөн юғалта. 1941 йылдың 30 июлендә Сикорский — Майский Килешеүҙәрен төҙөгәндә, Совет хөкүмәте Польшалағы территориаль үҙгәрештәрҙән һуң, 1939 йылғы совет-герман килешеүҙәре үҙ көсөн юғалтты тип таныны. 1989 йылда СССР халыҡ депутаттары съезы 1939 йылдың 23 авгусындағы йәшерен өҫтәмә протоколға һәм Германия менән башҡа йәшерен килешеүҙәргә ҡул ҡуйыу фактын ғәйепләй һәм йәшерен протоколдарҙы «ҡул ҡуйған мәлдән алып юридик яҡтан нигеҙһеҙ һәм яраҡһыҙ» тип таный[6][7].
2009 йылда Европа парламенты 23 август — Германия менән Советтар Союзы араһында һөжүм итмәү тураһында килешеүгә ҡул ҡуйыу датаһын — сталинизм һәм нацизм ҡорбандарын иҫкә алыу көнө тип иғлан итте[4][8].