Чингис хаан
From Wikipedia, the free encyclopedia
Чингис хаан (ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ, 1162? – 1227) — Монгол үндэһэтэнэй аймагай түрэхэ гармагай улас түрын зүдхэлтэн болон сэрэгэй эрдэмтэн. Нэрэ Тэмүүжэн (ᠲᠡᠮᠦᠵᠢᠨ) гэдэг. 1206 ондо Монголой бүхы аймагые нэгэдхэжэ, Ехэ Хаан үргэмжэлэгдэн, Чингис хаан гэжэ, Монголой эзэнтэ уласые байгуулба.[1] Чингис хаан Монголые нэгэдхэһэнэй һүүлдэ сэрэгэй ябадал, засаг захиргаан, хуули сааза болон эзэмшэл үрхээр хубаан үргэмжэлхэ дүримые байгуулжа, Монгол үндэһэтэнэй үзэг бэшэгые үүдэн зохёожо, бүхэ айманай хоорондохи туйлалдааниие эсэслүүлжэ, Монголой ниигэмэй хүгжэлые ахюулба. Нүгөө талаар дабуулиг сэрэгэй хүсэндөө түшэглэжэ үргэн хэмжээтэй дайнай ажаллалга ябуулжа, 1211 он болон 1215 ондо Алтан уласые (金朝, ᠠᠯᠳᠠ ᠤᠯᠤᠰ) хоёр удаа ехээр дайлажа, Чжундуе (中都, ᠵᠦᠩᠳᠦ) эзэлэн абаба. 1219 ондо Монгол сэрэгэй дахуулан анха удаа баруун тиишэ аян дайн хэжэ Хорезмые (ᠬᠤᠷᠰᠧᠮ) добтолон усадхаад, Орос болон Кыпчагай (Хибчаг, ᠬᠢᠪᠴᠠᠭ) холбоотой сэрэгые бута сохин, нютаг дэбисхэрэй Дунда Азиин орон ба Урда Орос хүрэтэр үргэдхэжэ Европо Ази хоёр түбиие һундалдаһан Монголой ехэ хаанта уласые байгуулаад, эдэ газар орониие ахамад хүбүүн Зүчи (ᠵᠦᠴᠢ), хоёрдугаар хүбүүн Цагадай (ᠴᠠᠭᠠᠲᠠᠢ), гурбадугаар хүбүүн Үгэдэйдөө (ᠦᠬᠡᠲᠡᠢ) үргэмжэлэлэй газар болгон үгэжэ, хожомой дүрбэн хаанта уласай байгуулагдахада һуури табижа үгэбэ. Одхон хүбүүниинь Тулуй (ᠲᠥᠯᠦᠢ) хаан. 1226 ондо сэрэгэй бусаажа Баруун Ся (ᠪᠠᠷᠠᠭᠤᠨ ᠰᠢᠶᠠ) уласые добтолоод, һүүлшындэнь Баруун Ся уласые мүхөөд эгэхэ зам дахан Ганьсугай Тяньшуй гэдэг газарта наһа бараа[2].
Чингис хаан ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ | |
---|---|
Ехэ Монгол Уласай Ехэ Хаан | |
Юань Уласай үеын хүрэг | |
Хааншалал | 1189–1227 |
Монгол | ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ |
Түрэһэн | 1162 |
Түрэһэн газар | Хамаг Монгол |
Наһа бараһан | 8 һарын 1227 |
Наһа бараһан газар | Ехэ Монгол Улас |
Дараахи хаан | Үгэдэй хаан |
Ехэ хатан | Бүртэ үжин |
Хаанай удам | Зүчи, Цагаадай, Үгэдэй, Тулуй |
Эсэгэ | Есүхэй |
Эхэ | Өэлүн үжин |
Чингис хаанай үедэ Хойто Хитад, Солонгос, Баруун Ся гэдэг тангад гүрэн Түб ба Дунда Азиин газар оронууд, Кавказ, Иран болон Афганистан эзэлэгдэһэн Чингис хаанай дайлалганууд хүн түрэлтэнэй түүхэдэ ехэ доһололто дорьболто боложо, хүгжэлтэдэнь түргэдхэхы нүлөө үзүүлһэн гэжэ тоолоод, НҮБ Чингис хааниие 2-дохи мянган жэлэй хүн гэжэ соносхоһон байна. Чингис хаанай түрэхые бүри Будда Шигэмүни уридшалан мэдэжэ хэлэһэн юм гэһэн домог бии. Олон Монгол түүхэ домогуудта Чингис хаанай түрэһэн газарынь Дэлюун болдог (ᠳᠡᠯᠢᠭᠥᠥ ᠪᠤᠯᠳᠤᠭ) гэжэ бэшэһэн байдаг. Харин энэнь, монгол эрдэмтэдэй һанамжаар, Хэнтэй аймагай мүнөөнэй Дадал гэжэ сомондо оршодог. Буряад газарташье, Онон мүрэн шадар Дэлюун болдог гэжэ газар бии. Чингис хааниие хүдөө табиһан газарые олохо гэжэ шэнжэлэгшэдэй хэды оролдобошье, тэрэ олдоодүй юм. Рашид-ад-Дин гэдэг эртэ үеын түүхэшэнэй бэшэһээр, хаан Бурхан Халдун (ᠪᠤᠷᠬᠠᠨ ᠬᠠᠯᠳᠤᠨ) гэжэ хадада хүдөөлбэ. Теэд тон энэ хада Бурхан Халдун гээшэ гэжэ хэлэхэ баримта үгы.