بەرنامەی ئەتۆمی ئێران
From Wikipedia, the free encyclopedia
بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران کە لە ساڵی ١٩٥٠ دەستی پێکرد، لە ساڵی ١٩٧٤ بە دامەزراندنی ڕێکخراوی وزەی ئەتۆمی ئێران و واژووکردنی گرێبەستی دروستکردنی وێستگەی ئەتۆمی بوشێھر شێوەی جددی وەرگرت. ئێران لە ساڵی ١٩٥٨ بوو بە ئەندامی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی و لە ساڵی ١٩٦٨ پەیماننامەی قەدەغەکردنی چەکی ئەتۆمی (NPT)ی واژوو کرد و دوای دوو ساڵ لە مەجلیسی نیشتمانی پەسەندیی کرد.[1][2]لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٠٨، محەممەد خاتەمی، سەرۆکی ئەوکاتەی ئێران، ئامادەکردنی سووتەمەنی ئەتۆمی لەلایەن شارەزایانی ئێرانییەوە بۆ وێستگە ئەتۆمییەکانی ئێران ڕاگەیاند و لە نیسانی ٢٠٠٥، مەحموود ئەحمەدینەژاد، سەرۆکی ئەوکاتەی ئێران، ڕای گەیاند کە… ئێران سەرکەوتوو بوو لە پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ سەدا ٣٫٥. لە ٢٦ی ڕەشەممەی ٢٠١٩، ئێران دروستکردنی داری سووتەمەنی ئەتۆمی پیتێنراوی ٢٠٪ و بارکردنی بۆ ناو ڕیاکتۆری توێژینەوەی ٥ مێگاوات لە تاران ڕاگەیاند. کەرەستە لەگەڵ بەردەوامی ھەواڵی چالاکییە ئەتۆمییەکان لە ئێران و دوای فراوانبوونی ناکۆکی نێوان ئێران و دامەزراوە نێودەوڵەتییەکانی وەک ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان کە بووە ھۆی دەرکردنی چەندین بڕیارنامەی دژ بە بەرنامەی ئەتۆمی و پیتاندنی ئێران. سزای بەرفراوان دژی ئێران لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەمریکا، یەکێتی ئەورووپا، و وڵاتانی دیکەی جیھان جێبەجێکرا، ھەروەھا کەسایەتییەکانی بەشدار لە بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران، وەک ئەردەشیر حوسێن پوور، مەسعوود عەلیمحەمەدی، مەجید شەھریاری، مستەفا ئەحمەدی ڕۆشان، داریوش ڕەزاینەژاد، و موحسین فەخریزادە و ڕەزا قەشگەیی کە شۆفێری ئەحمەدی ڕۆشان بوو تیرۆر کران.[3]
ئێران بانگەشەی ئەوەی کرد کە نزیکبوونەوەی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ بەرنامەی ئەتۆمی ئەو وڵاتە سەرکەوتوو نابێت و پێویستە وڵاتانی ڕۆژاوا توانای ئەتۆمی ئێران قبوڵ بکەن. ئێران بەھۆی گەمارۆکانی پەیوەست بە بەرنامە ئەتۆمییەکەیەوە تووشی تێچووی گەورە بووە. بە وتەی سەرۆکی ڕێکخراوی وزەی ئەتۆمی ئێران، تێچووی بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران حەوت ملیار و نیو دۆلار بووە. دواجار لە ساڵانی سەرەتای سەرۆکایەتیی حەسەن ڕۆحانی، لەگەڵ کۆتاییھاتنی مەلەفی ئەتۆمی ئێران کە ١٣ ساڵە لە ئەنجومەنی ئاسایشدا، و بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران بەشێکی ڕاگیرا، بە داننان بە مافی ئێران بۆ دەوڵەمەندکردن بە ڕێژەیەکی دیاریکراو و ڕشتنی کۆنکرێت دڵی ڕیاکتۆری توێژینەوەی ئاوی قورس ئاراک. مەترسییەکانی تیشکی ئەتۆمی و بێدەنگی میدیاکان لە ناوخۆی ئێران بەشێکی دیکەی سەرنجی میدیای ڕەخنەگرانە بووە. ھەرچەندە کۆماری ئیسلامی ھەمیشە جەختی لەسەر سەلامەتی دامەزراوە و کەرەستە ئەتۆمییەکانی خۆی کردووەتەوە، بەڵام ژمارەیەک لە دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران، وەک دامەزراوەکانی پرۆسێسکردنی یۆرانیۆمی ئیسفەھان، لە گەڕەکی ناوچەی نیشتەجێبوون ھەڵکەوتوون و ئەمەش نیگەرانی لێکەوتووەتەوە. ھەروەھا ھێرش بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران کراوە؛ لە یەکێک لە نموونەکاندا، لە ساڵی ١٤٠٠، دوای ھێرش و تێکدانی دابینکردنی کارەبای وێستگەی پیتاندنی یۆرانیۆمی نەتەنز، ئێران بە بەڕێوەبەری گشتیی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی ڕاگەیاندووە، "کردەوەیەکی لەم شێوەیە لە شوێنێکی ئەتۆمیدا مەترسی دزەکردنی ماددە تیشکدەرەکانی ھەڵدەگرێت". ." کەمێک دواتر، فێرێدون عەباسی سەرۆکی کۆمیسیۆنی وزەی پەرلەمان ڕایگەیاند کە لە ماوەی ١٥ ساڵی ڕابردوودا لەم بەروارەوە پێنج "تێکدەردانی گەورە" لە دامەزراوە ئەتۆمییەکانی نەتەنز ڕوویانداوە. بەپێی ڕاپۆرتی ئەسۆشێتد پرێس، " ڕافایل گرۆسی "، بەڕێوەبەری گشتی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی، لە ١١ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٤٠٠ سەبارەت بە چاودێریکردنی بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران ڕایگەیاندووە؛ "ئێمە لە ئاسمانێکی زۆر ھەوردا دەفڕین". ئێمە دەفڕین و دەتوانین لەسەر ئەم ڕێگایە بەردەوام بین، بەڵام بۆ ماوەیەکی زۆر نا!»[4]