İnyupiki
From Wikipedia, the free encyclopedia
İnyupiki (zıwanê xo de: Iñupiaq) şarê Eskimoyo ke zıme u zımey-rocawanê Dewletanê Amerikayê Yewbiyayeyan de, mıntıqanê zey Alaska u Nome Censusi de cıwiyeno. İnyupiki Alaska miyan de şaro tenyao ke İnuito, coka ê zey İnuitê Alaska şınasiyenê. Ê xo rê vanê inuk (merdım) be piaq (raşt) ra piya inuipak yani merdımo raşt. Ê zıwanê xo rê zi vanê inuipatun yani zey merdımê raşti. Merkezê Zıwananê Şaranê Alaska ra gore miyandê şaranê Alaska de amarê inan be nıfusê 25.000 Yupikan ra tepeya 17.000o, şaro dıyıno gırdo ke uca weşiya xo rameno. İnan miyan ra şeno vaciyo ki teyna 2.000 merdımi şenê zıwanê xo ra qal bıkerê. Şarê Alaskayê ke zıwanê İngılızki nêzanê, inan ra şarê Yupiki şaro yewıno ki %42yê inan nêzanê İngılızki. Yupikan ra tepeya zi İyupiki yenê, %20ê inan zıwanê İngılızki nêzanê. Ê baweriya şamanisti ra bestiyay, seyd kenê u arê danê. Hetê kulturi ra zi ê dı parçey benê, parçeyo yewıno ki nezdiyê deryay de cıwiyeno, masanê zey fok, balina u morsi tepışeno, pewceno u weno, inan rê vanê tagigmiut yani şarê deryay. Ê parçeyo dınıyo ki herre sero cıwiyeno, ğezalê gırdi seyd keno u inan rê zi vanê nunamiut yani şarê herre. Tayê ki wına şınasniyeno ki ê dı şar u zıwanê cıyay grube benê. Êyê ke bınê nêmadey Sewardi de weşiya xo ramenê bınê namey qawiaraqi de kom benê, ê biniyê miyandê North Slope u Northwest Arctric de weşiya xo ramenê, bınê namey inupiaqi de kom benê. Şaro ke nezdiyê inyupikano u Kanada de cıwiyeno, şarê Ummarmiuti zi rıyê problemanê politik u idari bınê namey inuvialuiti de kom beno. Eskimoyan miyan de İnyupiki şaro tewr dergo, ê İnyupikanê Kanada ra des (10) cm dergêrê. İnyupikanê Kobuki be enbıryanê (ciranê) xoyê rocvetışi bazırgan Postesurê Koyukoni ra veyve u zeweci kerdê. İnyupiki şaro Eskimokiyo peyêno ke be kulturê Ewropayıcanê Sıpêyan ra şınasiyo. No şınasiyayış serra 1890ıne de biyo, ê raştê dinê Xıristiyani biy.