યક્ષિણી
હિંદુ, બૌદ્ધ અને જૈન ધાર્મિક પૌરાણિક કથાઓમાં સ્ત્રી પ્રકૃતિની આત્માઓનો એક વર્ગ / From Wikipedia, the free encyclopedia
યક્ષિણી (यक्षिणी સંસ્કૃત: yakṣiṇī) એ હિંદુ, બૌદ્ધ અને જૈન ધાર્મિક પૌરાણિક કથાઓમાં સ્ત્રી પ્રકૃતિની આત્માઓનો એક વર્ગ છે જે દેવો અને અસુરો તથા ગાંધર્વ અને અપ્સરાઓથી અલગ છે. યક્ષિણીઓ અને તેમના પુરુષ સમકક્ષ યક્ષ, ભારતના સદીઓ પુરાણા પવિત્ર ઉપવનો સાથે સંકળાયેલા ઘણા અસાધારણ પ્રાણીઓમાંના એક છે. પૂર્વોત્તર ભારતીય જનજાતિઓની પરંપરાગત દંતકથાઓ, કેરળની પ્રાચીન દંતકથાઓ તથા કાશ્મીરી મુસ્લિમોની લોકકથાઓમાં પણ યક્ષી જોવા મળે છે. શીખ ધર્મના પવિત્ર ગ્રંથોમાં પણ યક્ષોનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.[3]
સારી વર્તણૂકવાળા અને સૌમ્ય લોકોને સંરક્ષક તરીકે પૂજવામાં આવે છે,[4] તેઓ દેવતાઓના ખજાનચી કુબેરના ઉપસ્થિતો છે, અને સંપત્તિના હિન્દુ દેવતા પણ છે જેમણે હિમાલયના અલકા સામ્રાજ્ય પર શાસન કર્યું હતું. ભૂતો જેવી વર્તણૂક ધરાવતી દુષ્ટ અને તોફાની યક્ષિણીઓ પણ છે,[4] જે ભારતીય લોકવાયકા અનુસાર માનવીઓને ત્રાસ આપી શકે છે અને શાપ આપી શકે છે.[5]
અશોક વૃક્ષ યક્ષિણીઓ સાથે ગાઢ રીતે સંકળાયેલું છે. ઝાડના તળમાં રહેલી યુવતી એ ભારતીય ઉપખંડમાં પ્રજનનક્ષમતાનો સંકેત દર્શાવે છે.[6] પ્રાચીન બૌદ્ધ તેમજ હિંદુ મંદિરોમાં દ્વારપાળ તરીકે જોવા મળતી ભારતીય કળામાં જે તત્ત્વો જોવા મળે છે તેમાંનું એક તત્ત્વ યક્ષિણી છે, જેનો પગ થડ પર હોય છે અને તેના હાથ શૈલીયુક્ત ફૂલોવાળા અશોકની ડાળીને પકડી રાખે છે જેના પર કેટલીકવાર ફળો પણ હોય છે.