Túrkmenstan
Oraylıq Aziyadaǵı mámleket / From Wikipedia, the free encyclopedia
Túrkmenstan (túrkmenshe: Türkmenistan), Túrkmenstan Respublikası (túrkmenshe: Türkmenistan Respublikasy) — Oraylıq Aziyadaǵı suverenli mámleket bolıp, arqa-batısta Qazaqstan, arqa hám shıǵısta Ózbekstan, qubla-shıǵısta Awǵanstan, qubladan Iran, qubla-batısta hám batıstan Kaspiy teńizi menen shegaralas. Ashxabad — mámlekettiń paytaxtı hám eń iri qalası. Mámleket xalqı 6 milliondı quraydı, bul Orta Aziya respublikalarınıń eń tómeni bolıp tabıladı. Túrkmenstan Aziyadaǵı eń kem xalqı bolǵan mámleketlerden biri bolıp esaplanadı. Túrkmenstan puqaraları Túrkmenstanlıqlar dep ataladı. Túrkmenstan ásirler dawamında civilizaciyalar kesilispesinde bolǵan. Orta ásirlerde Marv islam dúnyasınıń ullı qalalarınan biri bolǵan hám Ullı jipek jolındaǵı áhmiyetli toqtaw jayı, XV ásir ortalarına shekem Qıtay menen sawda-satıq ushın paydalanılǵan kárwan jolı edi. 1881-jılda Rossiya imperiyasi tárepinen qosıp alınǵan Túrkmenstan keyinirek Orta Aziyada basqa mámleketler sıyaqlı bolsheviklerge qarsı háreket etti. 1925-jılda Túrkmenstan Sovet Awqamınıń quramlıq respublikası, Túrkmenstan Sovet Socialistlik Respublikası (Túrkmenstan SSR) na aylandı; 1991-jılda Sovet Awqamı bólingeninen keyin ǵárezsizlikke eristi. Túrkmenstan tábiyiy gaz rezervleri boyınsha dúnyada tórtinshi orındı iyeleydi. Mámlekettiń úlken bólimin Qaraqum shólleri qamtıp alǵan. 1993-jıldan 2017-jılǵa shekem puqaralar mámleket tárepinen elektr energiyası, suw hám tábiyiy gazdi biypul alǵan. Suverenli Túrkmenstan mámleketin Prezident S. N 2006-jılda ólimine shekem ómirlik basqarǵan. Onıń balası 2007-jılda prezident etip saylanǵan (ol aldın vice-prezident, keyin prezident wazıypasın orınlawshı bolǵan). 2022-jıl 12-martta ótkerilgen saylawlarda Gurbanguli Berdimuhamedovtıń balası Sárdar Berdimuhamedov 72,97% dawıs jıynap, prezidentlikke saylandı.
Túrkmenstan Respublikası túrkmenshe Türkmenistan Respublikasy
| |
---|---|
Uranı: «Türkmenistan Bitaraplygyň watanydyr» (túrkmenshe)
[1][2] («Túrkmenstan – biytárepliktiń watanıdur») | |
Gimni: «Garaşsyz Bitarap Türkmenistanyň Döwlet Gimni» (túrkmenshe) («Ǵárezsiz biytárep Túrkmenstannıń mámleketlik gimni») | |
Paytaxtı | Ashxabad 37°58′N 58°20′E G O |
Iri qalaları | Ashxabad, Túrkmenabad, Dashoguz, Marı, Balkanabad, Túrkmenbashi, Bayramali |
Rásmiy tili | túrkmen[3] |
Etnikalıq quramı (2012)[4] |
|
Diniy quramı (2020)[5] |
|
Etnoxoronim | túrkmenstanlı túrkmen[6] |
Basqarıw forması | avtoritarlıq diktatura jaǵdayındaǵı prezidentlik respublika |
• Prezident | Serdar Berdimuxamedov |
• Xalıq Másláháti Baslıǵı | Gurbangulı Berdimuxamedov |
• Májilis Baslıǵı | Dúnyágózel Gulmanova |
Nızam shıǵarıwshı organ | Májilis |
Dúziliw tariyxı | |
• Túrkmen wálayatı (RSFSR) | 30-aprel 1918-jıl |
• Túrkmenstan SSR | 13-may 1925-jıl |
• Ǵárezsizlik (Sovet Awqamınan) | 27-oktyabr 1991-jıl |
Maydanı | |
• Ulıwma | 491,210[7] km2 (52-orın) |
• Suw (%) | 4.9 |
Xalıq sanı | |
• Sanaǵı | 7,057,841[8] |
14.4 adam/km2 (221-orın) | |
JIÓ (SAUP) | 2023-jıl (esap) |
• Jámi | ▲ $126.132 milliard[9] (93-orın) |
• Jan basına | ▲ $19,938[9] (80-orın) |
JIÓ (nominal) | 2023-jıl (esap) |
• Jámi | ▲ $81.822 milliard[9] |
• Jan basına | ▲ $12,934[9] |
Djini (1998) | 40.8 ortasha |
IRI (2021) | ▲ 0.745[10] joqarı · 91-orın |
Pul birligi | manat (TMT) |
Waqıt zonası | UTC+05 |
Avtomobil háreketi | oń |
Telefon prefiksi | +993 |
ISO kodı | TKM |
XOK kodı | TKM |
Internet domeni | .tm |