Śląsk
kraina historyczna na terenie Polski, Czech i Niemiec / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Drogi AI, mówmy krótko, odpowiadając po prostu na te kluczowe pytania:
Czy możesz wymienić najważniejsze fakty i statystyki dotyczące Śląsk?
Podsumuj ten artykuł dla 10-latka
Śląsk (śl. Ślōnsk, Ślůnsk; niem. Schlesien; dś. Schläsing; cz. Slezsko; łac. Silesia; ang. Silesia) – kraina historyczna położona w Europie Środkowej, na terenie Polski, Czech i Niemiec[uwaga 2]. Od XV–XVI wieku zaczęto wyróżniać podział na Dolny Śląsk i Górny Śląsk. Historyczną stolicą całego obszaru Śląska jest Wrocław. Śląsk położony jest w dorzeczu i biegu górnej Odry.
Ten artykuł dotyczy krainy. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa. |
- Osobny artykuł: Pochodzenie nazwy Śląsk.
Historyczne nazwy odnoszące się do Śląska:
- I-II w. – Suevus, Guthalus; rzeka Swebów, rzeka Gotów (Odra u dawnych geografów, Gajusz Juliusz Solinus, Pliniusz Starszy, Klaudiusz Ptolemeusz Ouiádou = woda, rzeka),
- IV w. – rzeka Gotów „de internis eius partibus Alba, Guthalus, Viscla amnes latissimi praecipitant in oceanum” na zachód od Wisły; Gajusz Juliusz Solinus,
- IX w. – Sleenzane civitates XV., Geograf Bawarski, 845,
- X w. – „ab ipsa Craccoa usque ad flumen Oddere recte in locum, qui dicitur Alemure, et ab ipsa Alemura usque in terram Milze recte intra Oddere” (od tego Krakowa aż do rzeki Odry, prosto do miejsca, które nazywa się Alemure, a od tej Alemury aż do ziemi Milczan i od granicy Milczan prosto do Odry, Dagome iudex, 991),
- XI w. – Zlasane Dokument praski, 1086,
- XII w. – „ducatu Wratislauiensi”, „regione Wratislaviensi”, „provincia Wratislaviensi”, „regione Zleznensi” Gall Anonim, ok. 1114,
- połowa XII wieku Slezsko jako nazwa regionu Polski w czeskiej kronice Canonici Wissegradensis Continuatio Cosmae,
- 1163 – Silensii provincia,
- 1198 – Wroczlaviensi provincia,
- XII w. – Slesiensibus provincie,
- XII-XIII w. – dux Zlesie, 1204,
- XIII w. – dux Slesie, Zlesie, 1228, 1236, 1239, 1248,
- XIII w. – dux Silesiae w relacji z podróży Jana di Piano Carpiniego z podróży do Mongołów,
- XIV w. – Silesia.
Etymologia nazwy Śląsk (cz. Slezsko, niem. Schlesien, łac. Silesia) pozostaje dyskusyjna.
Nazwa rzeki i góry jest podawana jako jeden z wielu przedindoeuropejskich toponimów w tym rejonie Europy[1] (zobacz staroeuropejskie hydronimy).
Pierwszym, który zauważył korelację nazwy rzeki Ślęzy ze Śląskiem, był niemiecki humanista Konrad Celtis[2], pisze on, że Odra (czyli starożytna Suevus) przybiera dopływ rzeki Slesus, od której pochodzi nazwa ziemi śląskiej – Hic Odera (a priscis qui nomina Suevus habebat) Nascitur et Codani praecipitatur aquis Suevus, qui Slesum socium sibi convocat amnem Aquo nunc nomen Ślesin terra gerit[3]. Do interpretacji Celtisa nawiązał polski filolog Jerzy Samuel Bandtkie, działający we Wrocławiu na przełomie XVIII/XIX wieku. Uważał on, iż od nazwy rzeki Ślęza przyjęli swoją nazwę słowiańscy Ślężanie (Sleenzane u tzw. Geografa Bawarskiego z ok. 845 r.), ale także nazwa góry Ślęży i rozciągającej się przy niej krainy.
Według polskich slawistów, M. Rudnickiego i S. Rosponda, nazwa Ślęża lub Ślęż ma zaś ścisły związek ze słowiańskim słowem „ślęg” względnie „śląg”, oznaczającym wilgoć, mokrość[4]. Z tych też zapewne pradawnych czasów pochodzą nazwy jezior, rzek i osad. W języku staropolskim mawiano na tę dzielnicę Szląsk. Nazwa w tej formie pozostała do dzisiaj w kaszubszczyźnie.
Śląski badacz Ignaz Imsieg (XIX w.) uważał, że nazwy góry, rzeki (i regionu) mają związek z nazwą plemienia Silingów[5][6]. Stanowisko to zostało powszechnie zaakceptowane w kręgach naukowych, zarówno niemieckich, jak i słowiańskich (polskich, czeskich etc.), po czym praktycznie obowiązywało aż do czasów międzywojennych, a zyskiwało uznanie w Europie Zachodniej jeszcze w trzeciej ćwierci XX wieku.
Na przełomie XX/XXI wieku niektórzy polscy i niemieccy językoznawcy powracają do tezy o pochodzeniu nazwy Śląsk od toponimu Ślęza, który kwalifikują – albo jako prastarą nazwę indoeuropejską[7] – albo jako staroeuropejską, gdzie rdzeń sil– pierwotnie był określeniem „morza, jeziora, spokojnej wody”, natomiast sufiks –ing w wyniku przekształceń nazw w językach wschodniej Europy dał końcówkę –ęza[8]. Nazwa Śląsk nie ma zatem ani germańskiego, ani słowiańskiego rodowodu, ponieważ nazwa rzeki Ślęzy należy do staroeuropejskiej hydronimii. Z kolei nazwa Ślęża miała zostać przejęta do języków indoeuropejskich od wcześniejszych mieszkańców tego regionu Europy[9].
W XI i XII wieku ziemie obecnego Dolnego i Górnego Śląska wchodziły do prowincji stanowiącej część państwa pierwszych Piastów. Prowincja ta była wtedy nazywana: provincia Wratislawiensi, regio Wratislawiensi, a także ducatus Wratislawiensi[10]. Od początku XIII wieku książęta tych ziem tytułowali się dux Slesie, np. Bolezlaus dux Zle, pieczęć Henryka I Brodatego, Henrici Ducis Zlesi (1217–1238)[11].
- Osobny artykuł: Historia Śląska.
Epoka lodowa
W późnej epoce lodowej na terenie Śląska zamieszkiwał neandertalczyk[12][13][14].
Starożytność
Pierwszym znanym z imienia ludem zamieszkującym Śląsk byli Celtowie, którzy na początku IV wieku p.n.e. przybyli z obszaru Bohemii (Boiohaemum) przez Kotlinę Kłodzką i Przełęcz Kłodzką, a w 2. połowie IV wieku p.n.e., przedostawszy się przez Bramę Morawską, zasiedlili Płaskowyż Głubczycki. Zdaniem Janiny Rosen-Przeworskiej, podobieństwo do znalezisk z obszaru Czech pozwala przypuszczać, że ziemie śląskie zasiedlili Celtowie z plemienia Bojów[15].
Szereg autorów starożytnych (Strabon, Pliniusz, Tacyt, Ptolemeusz, Kasjusz Dion) wspomina lud Lugiów, umieszczając go w I-II w. n.e. na obszarze dzisiejszej Polski środkowej i południowej. Według Henryka Łowmiańskiego spośród plemion lugijskich wymienionych przez Tacyta, Helizjowie (Helisii) mieli zamieszkiwać na północ od środkowej Odry, koło Kalisza, zaś Manimowie (Manimi) na Opolszczyźnie, a Naharwalowie (Naharvali) wokół góry Ślęży[16].
Strabon wymienia (Geographica hypomnemata, ok. 21 n.e.) państwo króla Marboda (zlatynizowany celtycki Maroboduus – „Wielki Kruk”, ok. 30 p.n.e. – 37 n.e.), władcy germańskich Markomanów, którego centrum po usunięciu celtyckich Bojów znajdowało się w Kotlinie Czeskiej (stołeczne oppidum w Marobudum, prawdopodobnie Hradiště u Stradonic), zaś granice sięgały od Dunaju po górną i środkową Odrę (Śląsk) oraz dolną Łabę. Maroboduus–Wielki Kruk, wykształcony w Rzymie i możliwe, że posiadający rzymskie obywatelstwo[17], jest pierwszym znanym z imienia władcą Śląska.
Ostatecznie ludy związku lugijskiego, o zróżnicowanym składzie etnicznym (celtycko-wenetyjsko-iliryjsko-germańskim), weszły w skład grupy wandalsko-lugijskiej, a następnie – związku wandalskiego. Naciskani przez Gotów z północy, Wandalowie kontynuowali wędrówkę z regionu Pomorza w kierunku południowym i południowo-zachodnim. W I – IV w. zajmowali tereny nad górną Odrą i Dunajem[18].
Na południu Śląska, na terenie dzisiejszego Prudnika, ludność prasłowiańska utrzymywała kontakty handlowe z Rzymem, co dokumentują znalezione w Prudniku rzymskie monety datowane na lata 700 p.n.e. – 1250 n.e.[19]
Zdaniem części historyków i archeologów plemiona Wandalów–Silingów (Vandali cognomine Silingi) zajęły tereny Śląska. Kasjusz Dion nazwał Sudety „Górami Wandalskimi”.
Archeologia
- 1. połowa VII wieku – pierwsze ślady pobytu Słowian[20].
Średniowiecze
W IV wieku rozpoczęła się wielka wędrówka ludów. Od połowy VII w. obszar Śląska znalazł się w zasięgu ekspansji słowiańskiej. Późniejsze źródła historyczne (m.in. Geograf Bawarski, Dokument praski) wymieniają z nazwy następujące plemiona: na zachodzie Dziadoszanie wraz z Bobrzanami nad rzeką Bóbr, dalej Ślężanie wokół Ślęży, Trzebowianie na północ od nich, Opolanie na wschód, Golęszyce w dorzeczu górnej Odry[21] oraz Głubczycy / Lupiglaa na południowym wschodzie[22].
Według zwolenników hipotezy o podporządkowaniu Śląska państwu wielkomorawskiemu ekspansja morawska odbyła się najprawdopodobniej w dwóch etapach. W pierwszym, rozpoczętym po 875 roku, oddziały księcia morawskiego Świętopełka I przez Bramę Morawską wtargnęły do Małopolski i na Górny Śląsk, zajmując tereny aż do Przesieki Śląskiej. Ich obecność mają potwierdzać znaleziska na obszarach plemiennych Gołężyców i Głupich Głów (Głubczyców), a wśród źródeł pisanych pośrednio Żywot św. Metodego. Według tej hipotezy w drugim etapie, po 885 roku, poprzez Kotlinę Kłodzką zajęto Dolny Śląsk, południową Wielkopolskę oraz ziemie Serbów łużyckich. Mają to potwierdzać wielkomorawskie zabytki archeologiczne odnalezione na terenach Ślężan (m.in. krzyżyk morawski na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu) i Dziadoszan oraz bezimiennego plemienia nad Obrą na pograniczu śląsko-wielkopolskim[23]. Natomiast część historyków uważa, że podporządkowanie Śląska państwu wielkomorawskiemu jest niepotwierdzone[24]. Twierdzą oni, że te przesłanki są zbyt słabe i uważają, że państwo wielkomorawskie nie sprawowało kontroli politycznej nad Śląskiem i miało jedynie na niego wpływ kulturowy Obecna wiedza archeologiczna pozwala jedynie stwierdzić, że Śląsk niewątpliwie znajdował się w strefie oddziaływania kręgu kultury wielkomorawskiej, czego nie można jednak utożsamiać z zasięgiem trwałej kontroli politycznej. Ani bowiem rozprzestrzenianie się charakterystycznych wyrobów, ani rozprzestrzenienie się koncepcji fortyfikacyjnych w żadnym stopniu nie dowodzą pojawienia się w sudeckiej części Śląska drużyny wielkomorawskiej[25][26][27]. Podobnie na terenach górnośląskich (…) nie dostrzega się znaczących elementów, jednoznacznie wskazujących na jakikolwiek stopień zależności od państwa wielkomorawskiego[28]. Być może w latach 80. IX w. z Wielkich Moraw niejaki Oslaw został posłany przez abp Metodego z misją chrześcijańską w obrządku słowiańskim na Śląsk[29].
Spory budzi także to czy Śląsk znajdował się w X w. pod zwierzchnictwem czeskim, choć większość historyków, m.in. prof. Norman Davies, prof. Gerard Labuda, prof. Arno Herzig, prof. Rościsław Żerelik, prof. Rudolf Žáček, uważa, że Śląsk podlegał Czechom co najmniej od lat 40. do 90. X wieku. Zwracają oni uwagę, że po rozpadzie Państwa wielkomorawskiego w 907 roku, nastąpiło zajęcie Dolnego Śląska[30] i założenie Wrocławia (Vratislavia) przez czeskiego księcia Wratysława I (915–921) z dynastii Przemyślidów. Najstarsze znalezisko pochodzenia czeskiego we Wrocławiu – monety z napisem Vratsao, datowane są na okres panowania księcia Bolesława I Okrutnego (929–972)[31][32]. Istnieją także opinie historyków takich jak prof. Przemysław Urbańczyk, że Śląsk nie znajdował się pod zwierzchnictwem czeskim, ponieważ jedynym tego potwierdzeniem jest wzmianka czeskiego kronikarza Kosmasa żyjącego 100 lat po tym fakcie, a i inne źródła pisane nie wskazują jednoznacznie aby taka podległość istniała[33]. Sławomir Moździoch twierdzi, że czeskie wpływy na Śląsku w świetle wymowy wszystkich źródeł archeologicznych należy uznać za co najmniej wątpliwe[34][35].
Badania dendrochronologiczne dowodzą, że jednocześnie w krótkim czasie ok. 983 roku powstały grody we Wrocławiu[36], Głogowie i Opolu, w formie tzw. grodów piastowskich[37]. W źródłach pisanych Śląsk dopiero w 990 r. został wzmiankowany jako wchodzący w skład państwa Mieszka I[38]. Wejście Śląska w skład państwa Polan potwierdza także dokument Dagome iudex z ok. 991 r. Utworzone w czasie zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku, podporządkowane metropolii w Gnieźnie, biskupstwo wrocławskie objęło swym zasięgiem cały obszar Śląska. Pierwszym rzymskokatolickim biskupem wrocławskim został bp Jan (Johannes Wrotizlaensis episcopus). Kasztelanię bytomską (z Siewierzem) i oświęcimską pierwotnie należącą do Małopolski, przyłączono do Śląska w XII w., ale w granicach diecezji krakowskiej pozostawiono do końca XVIII w.
W 1010 r. niemiecki król Henryk II Święty spustoszył terytorium śląskich Dziadoszan, a w 1010 i 1017 roku ponownie najechał Śląsk. W latach 1034–1038 miała miejsce na Śląsku reakcja pogańska[39][40]. Inne źródło podaje, że reakcja pogańska na Śląsku miała miejsce w latach 1031–1032, kiedy zburzona została katedra wrocławska i budowano świątynię pogańską na zburzonym wale grodu Mieszkowego[41]. W 1038 albo 1039 r. czeski książę Brzetysław I spustoszył Śląsk, przyłączając do Czech ziemie po lewej stronie Odry. Opawa, Karniów i Głubczyce przeszły z diecezji wrocławskiej do diecezji ołomunieckiej[42].
Książę Kazimierz I Odnowiciel w 1046 r. reaktywował biskupstwo wrocławskie, a w 1050 r. zajął zbrojnie Śląsk. W wyniku zjazdu w Kwedlinburgu w 1054 r., książę Kazimierz Odnowiciel uzyskał uznanie swojej władzy na Śląsku (poza Opawszczyzną), w zamian za cenę rocznego trybutu 500 grzywien srebra i 30 grzywien złota na rzecz Czech. W 1069 r. król Bolesław II Szczodry zaprzestał płacenia trybutu, próbując też jednocześnie odzyskać Opawszczyznę. Od roku 1080 ziemia kłodzka jako posag Judyty, żony Władysława I Hermana przechodzi pod jego rządy. Walki o władzę w Czechach, Herman przestaje płacić trybut ze Śląska[43]. W roku 1093 miał miejsce odwetowy najazd czeskiego księcia Brzetysława II na lewobrzeżny Śląsk, w wyniku którego został spustoszony teren od Ryczyny po Głogów[43]. Po najeździe, Władysław Herman ponownie zaczął płacić trybut ze Śląska na rzecz Czech, Śląsk zostaje wydzielony z państwa polskiego jako dzielnica najstarszego syna Hermana, Zbigniewa. Ziemia kłodzka wraca pod zwierzchnictwo czeskie jako lenno rządzone przez młodszego syna Hermana, późniejszego Bolesława Krzywoustego[43]. W 1096 r. Brzetysław II najeżdża Śląsk, wspomagając Hermana w walce przeciw zbuntowanemu Zbigniewowi, dochodzi do zniszczenia Barda[43]. Bolesław obejmuje cały Śląsk[43].
Od 1100 r. pełną kontrolę nad Śląskiem przejmuje książę Bolesław Krzywousty. W latach 1103 i 1106 miały miejsce czeskie najazdy na Górny Śląsk. W roku 1109, miał miejsce najazd cesarza niemieckiego Henryka V na Polskę i Bitwa o Głogów oraz Bitwa na Psim Polu. Konflikt zakończył w 1115 r. układ pokojowy nad Nysą pomiędzy księciem Bolesławem Krzywoustym i księciem czeskim Władysławem I. Okres pokoju został przerwany w latach 1132–1134, gdy miały miejsce trzy czeskie najazdy na Śląsk. W 1137 pokój kłodzki między Krzywoustym i czeskim księciem Sobiesławem I zostawiał przy Polsce cały Śląsk, z wyjątkiem ziemi opawskiej i karniowskiej oraz kłodzkiej, co zwiastowało utrwalony w przyszłych wiekach podział polityczny.
Rozbicie dzielnicowe
W 1138 roku na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego, który dał początek rozbiciu dzielnicowemu Polski, Śląsk przypadł najstarszemu synowi Krzywoustego, księciu Władysławowi II Wygnańcowi (Księstwo śląskie).
Jego rządy zakończyła w 1146 roku ucieczka po przegranych walkach z młodszymi braćmi do Świętego Cesarstwa Rzymskiego, gdzie prosił swojego szwagra Konrada III o pomoc w odzyskaniu władzy. Tymczasem zwycięscy juniorzy podzieli kraj na nowo, Śląsk zajął Bolesław IV Kędzierzawy. Po zbrojnych interwencjach Konrada w 1146 i jego następcy, cesarza Fryderyka I Barbarossy w 1157, Kędzierzawy obiecał wprawdzie zwrot Śląska, zwlekał z tym jednak do 1163 roku, dopiero wtedy powrócili spadkobiercy wygnańca, Bolesław, Mieszko i Konrad. Władzę nad Śląskiem przejął najstarszy z nich Bolesław I Wysoki, Kędzierzawy zachował jednak swe wpływy w głównych miastach. W 1172 r. juniorzy (Mieszko i Konrad) i syn Wysokiego, Jarosław upomnieli się o swoją część dziedzictwa, wywołując wojnę domową, w wyniku której Mieszko otrzymał wschodni kraniec (z Raciborzem i Cieszynem), a Jarosław część środkową (z Opolem). Zapewne w 1178 Konrad Laskonogi z dynastii Piastów otrzymał od Kazimierza Sprawiedliwego marchię głogowską. Było to księstwo niesamodzielne[44]. Po śmierci Konrada Laskonogiego rządzone przez niego tereny wróciły pod władzę Bolesława Wysokiego.
W 1178 książę krakowski Kazimierz II Sprawiedliwy przekazał księciu opolskiemu Mieszkowi terytoria małopolskie: kasztelanię bytomską, siewierską i Chrzanów oraz kasztelanię oświęcimską. Pierwotna granica śląsko-małopolska leżąca na dziale wodnym Odry i Wisły została przesunięta na wschód i od tego czasu datuje się przynależność Bytomia do Śląska, choć przez dłuższy czas ziemie te pozostały w kościelnej administracji podległej biskupstwu krakowskiemu[45].
W 1201 roku zmarli Jarosław, którego dziedzinę przejął zbrojnie Mieszko dając początek księstwu opolskiemu[46], i Bolesław I Wysoki, po którym władzę w księstwie śląskim przejął Henryk I Brodaty. Rządy Henryków, to na Śląsku okres wzmożonego osadnictwa niemieckiego i związanego z nim gwałtownego wzrostu liczby ludności, powstawania miast i wiosek na prawie niemieckim (najczęściej magdeburskim)[47], i wzrostu gospodarczego. Kres planom Henryków położył najazd mongołów, związane z nim wyludnienie znacznych części Śląska, jak również śmierć Henryka II w bitwie pod Legnicą. Ostatnim Piastem śląskim, który zjednoczył ziemie śląskie był Henryk IV Probus[48].
Rywalizacja polsko-czeska
- Osobny artykuł: Wojna polsko-czeska (1345–1348).
Od 1249 r. księstwo śląskie uległo silnemu rozdrobnieniu, a od 1281/1282 ten sam los spotkał księstwo opolskie. W szczytowym okresie istniało na ziemi śląskiej kilkanaście rywalizujących księstw piastowskich (dokł. Piastów Śląskich). Od końca XIII wieku stały się one przedmiotem sporów między królem Czech Janem Luksemburskim i Władysławem I Łokietkiem. W trakcie wojny Łokietka z Brandenburgią, Jan Luksemburski po uchwaleniu podatków na wojnę przez szlachtę czeską wyruszył ze swoją armią w kierunku Polski. Jeszcze przed przekroczeniem Bramy Morawskiej do Opawy zjechali śląscy książęta: Bolesław niemodliński, Leszek raciborski, Kazimierz cieszyński, Władysław kozielsko-bytomski i złożyli hołd Janowi Luksemburskiemu. Następnie w Bytomiu hołd złożył mu Jan oświęcimski, a we Wrocławiu Bolesław opolski i Henryk VI wrocławski. W 1329 roku hołd złożyli mu Jan ścinawski, Bolesław brzesko-legnicki, Konrad oleśnicki i Henryk żagański[49]. W latach 1327–1336 większość księstw śląskich złożyło hołd Janowi Luksemburskiemu. Hołdy przekształciły większość księstw dzielnicowych w księstwa lenne. W niedalekiej przyszłości powstały także księstwa dziedziczne, czyli takie którymi bezpośrednio władał król czeski. Pierwszymi księstwami dziedzicznymi były głogowskie od 1331, wrocławskie od 1335 oraz świdnicko-jaworskie od 1368[50]. W 1337 r. Jan Luksemburski odkupił ziemię prudnicką od Albrechta z Fulštejnu i przekazał ją wraz z Prudnikiem księciu niemodlińskiemu Bolesławowi Pierworodnemu[51]. 9 lutego 1339 roku w tzw. akcie krakowskim król Kazimierz Wielki zrzekł się na rzecz Luksemburgów swoich praw i roszczeń do śląskich księstw lennych Królestwa Czeskiego wymienionych w preliminariach z Trenczyna[52]. Jedynie kilka księstw śląskich: (księstwo jaworskie, księstwo świdnickie oraz księstwo ziębickie) pozostało po 1339 r. w rękach niezależnych Piastów śląskich, których władcy wspierali politykę króla Polski[53].
W 1344 roku rozpoczęła się wojna pomiędzy księciem Bolkiem świdnickim i królem Czech Janem Luksemburczykiem, w trakcie której Czesi zajęli na krótko Kamienną Górę[54]. Wkrótce doszło również do wojny polsko-czeskiej o Śląsk. Działania wojenne toczyły się na Górnym Śląsku i w Małopolsce. W czerwcu 1345 roku, wspierany posiłkami węgierskimi i litewskimi, Kazimierz III Wielki spustoszył w odwecie księstwo opawskie (w jego skład wchodziło dawne księstwo raciborskie) i bezskutecznie oblegał Żory. 29 czerwca 1345 król czeski Jan Luksemburski, zebrawszy dużą i dobrze uzbrojoną armię, przybył z odsieczą i stanął obozem „pod Wodzisławiem”[55][56]. Jednak Kazimierz bitwy nie przyjął i zaczął się wycofywać w kierunku Krakowa.
7 kwietnia 1348 roku Karol IV Luksemburski dokonał formalnej inkorporacji Śląska do Świętego Cesarstwa Rzymskiego[57], pomimo faktycznej jeszcze wtedy niezależności księstwa świdnicko-jaworskiego. Monarcha proklamował również wówczas Koronę Królestwa Czech (Coronae Regni Bohemiae). W odpowiedzi na akt inkorporacji król Polski ponownie wkroczył do księstwa wrocławskiego[58]. Konflikt zażegnano w Pokoju w Namysłowie. W 1360 Karol IV przyrzekł Kazimierzowi Wielkiemu nie podejmowanie starań o zmianę przynależności metropolitalnej biskupstwa wrocławskiego (Śląsk pozostał w kościelnym związku z Polską i metropolią gnieźnieńską do 1821 roku)[59]. Król Polski Ludwik Węgierski na zjeździe we Wrocławiu w marcu 1372 zrzekł się praw do Śląska, co było związane z podpisaniem pokoju z Czechami. Od tej pory znika formalna zależność ziem śląskich od Rzeczypospolitej.
Królestwo Czech i Monarchia Habsburgów
- Osobny artykuł: Królestwo Czech.
- Zobacz też kategorię: Historia Śląska (Królestwo Czech).
W 1392 roku wraz ze śmiercią Agnieszki, wdowy po Bolku II, księciu świdnicko-jaworskim, ostatnie niezależne księstwo śląskie stało się księstwem dziedzicznym czeskich Luksemburgów. W roku 1404 Wacław IV Luksemburski obiecał zwrócić Śląsk Władysławowi Jagielle w zamian za pomoc wojskową przeciw Zygmuntowi Luksemburskiemu, ten jednak propozycji nie przyjął z powodu sprzeciwu panów polskich[60].
Mimo politycznej przynależności do Korony Czeskiej zachowała się tradycja przynależności Śląska do Regnum Poloniae, czego wyrazicielem stał się w sto lat później Jan Długosz w znanym zdaniu: „Spośród narodów graniczących z Królestwem Polskim nie ma bardziej zawistnego i wrogiego Polakom, niż Ślązacy, którzy boleją, iż Królestwo Polskie cieszy się powodzeniem i jak odszczepieńcy i gorzej niż obcy patrzą niechętnie na pomyślny rozwój własnego narodu i języka”[61][62].
W XV wieku, w wyniku wykupu i inkorporacji, kilka małych księstw na granicy z Małopolską zostało odłączonych od Śląska i z czasem włączonych do Królestwa Polskiego (oświęcimskie (1457) i zatorskie (1494)[45]), siewierskie zaś w 1443 stało się udzielnym księstwem, którego władcami byli biskupi krakowscy[63]. Z dawnych kasztelanii małopolskich przy Śląsku pozostało księstwo bytomskie. Granica śląsko-małopolska z 1494 roku utrzymała się do rozbiorów Polski, a później była granicą Prus/Niemiec i Rosji do 1914 roku.
W XV w. dzielnica mocno ucierpiała w wyniku najazdów husytów, którzy zdobyli większość zamków i miast. Śląsk, podobnie jak Łużyce i część Moraw, popierał katolickiego władcę Czech – Zygmunta Luksemburskiego (jako król czeski 1420–1437), późniejszego cesarza, potem jego następców, królów Albrechta i Władysława Pogrobowca, obu z dynastii habsburskiej.
W 1469 roku Śląsk opanował wybrany królem Czech przez część katolickiej szlachty Maciej Korwin, król Węgier. Na mocy pokoju ołomunieckiego z 1478 roku zarówno Władysław II Jagiellończyk, jak i jego konkurent Maciej Korwin mieli prawo do używanie tytułu króla czeskiego. Maciej Korwin dążył do centralizacji władzy, a rządy sprawował przez nadstarostów: Stefana Zápolyę i Jerzego von Steina, którzy piastowali także urząd starosty księstwa świdnicko-jaworskiego[64]. W tym czasie Krosno Odrzańskie zostało zajęte przez Brandenburgię. Po śmierci Korwina w 1490 roku biskup wrocławski oraz książęta śląscy wyrazili zgodę na uznanie swoim panem Władysława Jagiellończyka.
Po śmierci Ludwika Jagiellończyka w 1526 cały Śląsk dostał się pod władzę dynastii Habsburgów[65].
Od początków XVI w. datują się dzieje reformacji na Śląsku, która odniosła spory sukces wypierając katolicyzm. Doprowadziło to do pojawienia się sporów konfesyjnych pomiędzy będącym ostoją katolicyzmu panującym domem Habsburgów a ludnością prowincji. Szczególnie silnie Śląsk ucierpiał w czasie wojny trzydziestoletniej, łupiony zarówno przez wojska cesarskie, jak i protestanckie i szwedzkie[66]. Armia Albrechta von Wallensteina spustoszyła i spaliła wiele śląskich miast i wsi, m.in. Prudnik, Głogówek, Żory, Pszczynę, Bytom, Rybnik, Koźle i Strzelce Opolskie[67].
Ostatni książę śląski z dynastii Piastów Jerzy IV Wilhelm, książę legnicko-wołowsko-brzeski, zmarł w 1675 roku w Brzegu. W 1691 Oławę otrzymał Jakub Ludwik Sobieski.
Przez wieki Śląsk zachował wieloetniczny charakter. Jeszcze na początku XVI wieku pierwszy śląski geograf, wrocławski kronikarz Bartłomiej Stein (Stenus), w dziele zatytułowanym Descriptio Totius Silesiae pisał: „Ziemię tę zamieszkują dwa narody, różniące się tak zwyczajami, jak i [zajmowanym] miejscem: żyźniejszą, która rozciąga się na południe i zachód, zajmują Niemcy, bardziej zalesioną, o gorszych glebach i nieprzyjazną trzymają Polacy.”[68]. Tradycja ta przetrwała i pomimo postępującej germanizacji część Śląska na północ od Odry, dawniej zamieszkana w większości przez Polaków, zwana była „die Polnische Seite”[69][70].
Królestwo Prus
W wyniku trzech wojen śląskich (w latach 1740–1763) większa część Śląska wraz z ziemią kłodzką stała się własnością Królestwa Prus, tracąc jednocześnie własną autonomię. Wojny śląskie przyniosły też ogromne straty wśród ludności Śląska, szacowane na około 20% mieszkańców[71]. W granicach Korony Czeskiej pozostała jedynie skrajna południowo-wschodnia część regionu – Śląsk Austriacki. Od tego czasu dotychczasowa struktura etniczna części Górnego Śląska, która znalazła się w granicach państwa Hohenzollernów, i jego polski charakter uległ zmianie. Ma to związek z celową polityką germanizacyjną Prus[66].
Wraz z Wiosną Ludów na sile przybrał polski ruch narodowy. Polscy chłopi szczególnie z Wrocławia, Bytomia, okolic Jawora, Brzegu, Bolkowa i Opola wystąpili przeciwko niemieckim obszarnikom, żądając zniesienia pańszczyzny[72]. Polacy z Prudnika i jego okolic posyłali swoje dzieci poza Śląsk, na byłe terytorium Królestwa Polskiego, aby w spokoju mogły uczyć się języka polskiego[73].
Po przywróceniu samorządności i w wyniku otwarcia na wielki rynek Niemiec doszło do szybkiego rozwoju ekonomicznego i przemysłowego prowincji. Pierwsza linia kolejowa powstała w 1842 roku między Wrocławiem i Oławą. Na Górnym Śląsku silnie rozwinęło się górnictwo węgla kamiennego i związane z nim hutnictwo.
Podczas wojen napoleońskich na mocy dekretu cesarza Francuzów Napoleona Bonaparte z 6 kwietnia 1807 na Śląsku utworzono Legię Polsko-Włoską z powracających z Włoch oddziałów polskich. We Wrocławiu, Brzegu i Nysie sformowano trzy pułki piechoty, w Prudniku pułk ułanów, a w Korfantowie pułk lansjerów[74].
W 1844 roku na Dolnym Śląsku wybuchło powstanie tkaczy śląskich, które zostało krwawo stłumione przez pruską armię. W 1871 roku Śląsk stał się częścią Cesarstwa Niemieckiego. Śląsk pozostawał w ramach Prus jedną prowincją dzielącą się na rejencje: legnicką, wrocławską i opolską.
XX wiek
- Osobne artykuły: Powstania śląskie, Plebiscyt na Górnym Śląsku i województwo śląskie (II Rzeczpospolita).
W wyniku ustaleń traktatu wersalskiego do Polski przyłączono bez plebiscytu skrawki Dolnego Śląska z powiatów Góra, Syców i Namysłów. Z kolei na Górnym Śląsku doszło do trzech powstań śląskich (w 1919, 1920 oraz 1921) i plebiscytu, przeprowadzonego w warunkach dających przewagę Niemcom[75], w dniu 20 marca 1921. Wyniki plebiscytu były dla Polaków niekorzystne, jednak Rada Ambasadorów (na skutek decyzji o podziale Górnego Śląska z października 1921) pod wpływem III powstania śląskiego, wytyczyła ostatecznie granicę korzystniejszą dla Polski. W wyniku podziału, pomiędzy czerwcem a lipcem 1922, ok. 1/3 terytorium Górnego Śląska została przyłączona do odrodzonej Polski, po stronie niemieckiej pozostało jednak 530 tys. Polaków[75] (1935 r.) i to pomimo masowych, dobrowolnych przemieszczeń ludności, w ramach których do Polski wyemigrowało 100 tys. Ślązaków, a do Niemiec ok. 220 tys. Ślązaków[76]. Polska przejęła 29% obszaru objętego plebiscytem, z 46% zamieszkującej ludności (ok. 996 tys. ludzi, w tym 250 tys. Niemców)[75]. Ukonstytuowało się także województwo śląskie, które otrzymało autonomię. Niewielki fragment pruskiego Górnego Śląska został przyłączony do Czechosłowacji (kraik hulczyński).
Latem 1920 podczas ofensywy Tuchaczewskiego na Warszawę, minister spraw zagranicznych Edward Benesz wymusił podział Śląska Cieszyńskiego (wzdłuż linii rzeki Olzy) oraz spornych terenów Spisza i Orawy. Polski rząd uznał aneksję Zaolzia przez Czechosłowację ze względu na pogarszającą się sytuację na froncie wojny polsko-bolszewickiej pod warunkiem przepuszczania przez Czechosłowację transportów z bronią dla Wojska Polskiego.
21 września 1938 Polska zażądała oddania zamieszkanej przez Polaków części Zaolzia (termin ultimatum: 30 września). Rząd czechosłowacki ugiął się przed ultimatum 1 października, oddziały polskie wkroczyły na Zaolzie następnego dnia. Pozostała część czeskiego Śląska została przyłączona (jak część Kraju Sudetów) do III Rzeszy.
Po niemieckiej napaści na Polskę w 1939 roku, cały Śląsk znalazł się pod władzą niemiecką. Dotychczas polską część Górnego Śląska przyłączono do prowincji Górny Śląsk, jako rejencję katowicką. Niemieckie władze okupacyjne rozpoczęły politykę terroru i represji w stosunku do Polaków[77]. Równolegle przeprowadzano wysiedlenia ludności polskiej z obszaru Górnego Śląska[78].
8 października 1939 dekretem Adolfa Hitlera obszar Górnego Śląska został wcielony do Rzeszy. W wyniku dalszych działań, od marca 1941 90% mieszkańców rejencji katowickiej wpisano na niemiecką listę narodowościową DVL (niem. Deutsche Volksliste), a ok. 40 000 wcielono przymusowo do Wehrmachtu. Volkslista (DVL) kategoryzowała osoby na nią wpisane do odpowiedniej grupy (według pochodzenia i stosunku do państwa niemieckiego). Grupę I stanowili Niemcy aktywni politycznie, natomiast IV i ostatnią, Polacy. Polacy nie wpisani na DVL nie mogli zostać obywatelami Rzeszy. Od lutego 1942 niewpisanie się na listę mogło skutkować wysłaniem do obozu koncentracyjnego, zaś od końca 1944 praktycznie śmierć[79]. W zaistniałej sytuacji wyrzeczenie się własnej narodowości mogło uratować życie, choć mogło być postrzegane jako zdrada. Dlatego biskup katowicki Stanisław Adamski za zgodą Stolicy Apostolskiej, nakłaniał wiernych do deklarowania narodowości niemieckiej, aby utrudnić wrogowi zamiar wyniszczenia narodu polskiego[79].
Masowy terror niemiecki na Górnym Śląsku wywołał w efekcie zwiększoną aktywność polskiego ruchu oporu, m.in. działała tu Organizacja Orła Białego, powiązana z ZWZ-AK.
Po zakończeniu II wojny światowej prawie cały niemiecki Śląsk (wraz z Pomorzem Zachodnim, częścią Brandenburgii i Prus Wschodnich) przekazany został Polsce na mocy decyzji tzw. wielkiej trójki w zarząd. Pozostałe przy Niemczech fragmenty Prowincji Śląskiej włączono do Brandenburgii i Saksonii. Zamieszkała tu dotąd ludność niemiecka, a gdzieniegdzie czeska, została decyzją Sojuszniczej Rady Kontroli z 20 listopada 1945 przymusowo wysiedlona. Jej miejsce zajęli przesiedleńcy zza nowej granicy na wschodzie, z Kresów Wschodnich, głównie z Wołynia, wschodniej Galicji i Wileńszczyzny oraz mieszkańców Polski środkowej[75]. Na obszarze Śląska do końca 1945 r. znalazło się ponad 430 tys. wysiedlonych z Kresów Wschodnich oraz ponad 700 tys. osadników z centralnej Polski, jednocześnie od czerwca do końca 1945 r. wysiedlono ok. 500 tys. osób narodowości niemieckiej z terenów przy nowej granicy polsko-niemieckiej. Według spisu ludności z 14 lutego 1946 r. na 4,775 mln ludzi na Śląsku (w tym 1,62 mln na przedwojennym polskim Śląsku) żyło 1,40 mln Niemców (w tym 0,02 mln na terenach należących do Polski przed wojną). Po konferencji poczdamskiej zaczęto przesiedlenia na większą skalę[76]. Ogółem do stycznia 1947 napłynęło na teren Dolnego i Górnego Śląska 2 630 000 osób[75] z terenów wschodnich. Jedynie na Górnym Śląsku pozostała część miejscowej ludności, tzw. autochtonów. Armia Czerwona przekazywała stopniowo od 1945 roku miejscowości i obrabowane zakłady, czasem jednak także zabierała, np. Świętoszów z poligonem.
W efekcie weryfikacji narodowościowej na Śląsku poświadczenie polskości wydano 0,87 mln osób (0,85 mln na Górnym Śląsku i 0,02 mln na Dolnym Śląsku). Po jej zakończeniu pozwolono w Polsce pozostać tylko tym Niemcom (z rodzinami), którzy uznani zostali za niezbędnych dla gospodarki. W 1950 r. mniejszość niemiecka na Śląsku liczyła 0,08 mln osób spośród 3,01 mln mieszkańców, a jej główne skupiska znajdowały się w Wałbrzychu i Jeleniej Górze. Po odwilży październikowej większość Niemców wyjechała do RFN[76].
Część Dolnego i Górnego Śląska oraz Śląska Cieszyńskiego stała się przyczyną konfliktu granicznego między Polską i Czechosłowacją – rząd w Pradze wysunął roszczenia m.in. do ziemi kłodzkiej i raciborskiej, z kolei Warszawa chciała utrzymać granicę z 1939 na Śląsku Cieszyńskim. Ostatecznie, m.in. w wyniku nacisku Związku Radzieckiego, utrzymana została granica sprzed 1938 (polsko-czechosłowacka i dawna granica niemiecko-czechosłowacka).
Tuż po wojnie władze PRL zakładając iż ludność śląska jest niemiecka, poddawała ją procesowi weryfikacji. Do końca lat 40. XX wieku z samego Górnego Śląska wysiedlono 0,3 mln osób, lecz w dalszym ciągu Ślązacy uważani byli za zgermanizowanych Słowian. Od 1945 roku rozpoczęły się wywózki do ZSRR, do niewolniczej pracy[79]. Także w Polsce mieszkańcy Śląska byli prześladowani (między innymi w obozach w Świętochłowicach i Siemianowicach[80]).
W okresie pierwszych lat Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej na Dolnym i Górnym Śląsku przeprowadzono także intensywną polonizację (tzw. „odniemczanie”) – usuwano niemieckie ślady z przestrzeni publicznej, skuwano napisy (również na obiektach sakralnych, grobach i historycznych pomnikach), szczególnie Górnoślązaków o niemieckobrzmiących nazwiskach i imionach zmuszano do przybierania bardziej słowiańskich[81].
W latach 1957–1959, w wyniku masowych wyjazdów Niemców do Niemiec Zachodnich lub, rzadziej, Niemieckiej Republiki Demokratycznej, liczba szkół sukcesywnie zaczęła ulegać znacznemu zmniejszeniu[82].
Symbolika Śląska wywodzi się z rodowych herbów Piastów śląskich. Po raz pierwszy wizerunku orła użył na swej pieczęci książę Kazimierz I opolski w 1222 roku. Jest to też najstarszy wizerunek orła jako godła książęcego na ziemiach polskich.
Na ziemiach Dolnego Śląska używano herbu Piastów dolnośląskich, który miał czarnego orła w złotym polu ze srebrną przepaską na skrzydłach, dodatkowo ze srebrnym krzyżem pośrodku[83]. Natomiast ziemie Górnego Śląska przyjmowały na ogół herb Piastów górnośląskich, który miał orła złotego w błękitnym polu. Herb ten ulegał modyfikacjom i zmianom stylistycznym. Niektóre jednostki administracyjne używały tylko połowy lub tylko górnej część orła. Herby książąt piastowskich przyjęły do swoich herbów, flag miejscowości, gminy, powiaty i większe jednostki administracyjne położone na Śląsku.
Barwy ziem powiązane są z kolorystyką ich tarcz herbowych. W czasach pruskich jednolita prowincja Śląsk używała flagi z białym, poziomym pasem u góry i żółtym u dołu. W tradycji przyjęło się, że herb i barwy dolnośląskie używane są jednocześnie jako symbole Śląska jako całości (vide wielki herb Czech, symbole pruskiej prowincji śląskiej)[84].
- Herb Piastów dolnośląskich (XV wiek)
- Herb Piastów górnośląskich (XV wiek)
- Herb powiatu Görlitz