Białoruś
państwo w Europie / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Drogi AI, mówmy krótko, odpowiadając po prostu na te kluczowe pytania:
Czy możesz wymienić najważniejsze fakty i statystyki dotyczące Białoruś?
Podsumuj ten artykuł dla 10-latka
Białoruś, Republika Białorusi[uwaga 2][1] (biał. БеларусьⓘБеларусь, Рэспубліка БеларусьⓘРэспубліка Беларусь, Bielarus’, Respublika Bielarus; ros. Белоруссия lub Беларусь[uwaga 3], Республика Беларусь) – państwo w Europie Wschodniej. Graniczy z Polską (ze strony zachodniej), Litwą, Łotwą (na północy), Rosją (na wschodzie) i Ukrainą (na południu). W odróżnieniu od swoich sąsiadów nie ma dostępu do morza. Jest największym pod względem powierzchni państwem śródlądowym w Europie.
Białoruska SRR była członkiem założycielem ONZ i członkiem 8 organizacji wyspecjalizowanych ONZ[7]; obok Rosyjskiej FSRR i Ukraińskiej SRR była jedną z trzech republik radzieckich będących podmiotem prawa międzynarodowego. W 1991 Białoruś ogłosiła niepodległość. Jest członkiem organizacji regionalnych i subregionalnych, tj. WNP, EUG, ZBiR i OBWE.
- Osobny artykuł: Historia Białorusi.
W IX wieku powstały księstwa wschodniosłowiańskie m.in. Księstwo połockie, Turowskie, Pińskie i Smoleńskie. W X wieku rozpoczęła się chrystianizacja Słowian wschodnich, zakończona w XV–XVI wieku. Ludność wschodniosłowiańska mówiąca językiem ruskim stanowiła większość w Wielkim Księstwie Litewskim. Na państwo księcia Witolda składała się Ruś Biała i Czarna, jak również częściowo Zaleska. Język ruski był w okresie panowania Giedyminowiczów językiem państwowym, zanim wyparty został przez język polski (oficjalnie w 1696 roku).
W roku 1579 w wyniku unii lubelskiej, południowe ziemie podległe Litwinom (ziemie ukrainne) przeszły pod panowanie Korony Królestwa Polskiego. W ten sposób ukształtowało się terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego, które przetrwało do rozbiorów, a które obejmowało współczesną Białoruś i Litwę. W tym okresie ukształtowała się również odrębność etniczna Białorusinów i Ukraińców oraz tożsamość Litwinów w znaczeniu historycznym.
W konsekwencji rozbiorów Rzeczypospolitej (lata 1793–1795) tereny na których istnieje współczesne państwo Białoruś przeszły pod władanie Rosji. Tłumiono wówczas wszelkie oznaki niezależności Rusinów – zaczynając od języka, poprzez likwidację unii brzeskiej na terenach wcielonych do Cesarstwa aż po odbieranie majątków szlachcie ruskiej.
Rusini wzięli udział w polskich powstaniach: listopadowym i styczniowym. Główni działacze polityczni tacy jak Konstanty Kalinowski i Zygmunt Sierakowski opowiadali się za wskrzeszeniem unii polsko-litewskiej. Za działalność patriotyczną spotykały ich represje ze strony carów (m.in. Zygmunt Sierakowski został powieszony w 1863, a Konstanty Kalinowski w 1864).
Koniec XIX wieku i początek XX to okres, w którym kształtuje się elita kulturalna i polityczna rozpowszechniająca ideę narodu białoruskiego. W roku 1902 Wacław Iwanowski powołuje Białoruską Partię Rewolucyjną, a rok później bracia Iwan i Anton Łuckiewiczowie powołują Białoruską Rewolucyjną Hromadę. Pierwsza legalna gazeta białoruska pod nazwą Nasza Dola wychodzi 1 września 1906 i jest nieoficjalnym pismem BSH.
25 marca 1918 Białoruś po raz pierwszy w historii (na krótko) ogłosiła niezależność – na części terytorium Białorusi okupowanym wówczas przez Niemcy ogłoszono państwo białoruskie pod nazwą Białoruska Republika Ludowa, które zakończyło swoje istnienie po wycofaniu się armii niemieckiej i proklamowaniu Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w styczniu 1919 roku. Miesiąc później, 27 lutego 1919 powołana została sowiecka Litewsko-Białoruska Republika Rad, która upadła 1 września 1919 roku.
23 lutego 1920 w Rydze przedstawiciele Polski oraz rządu na emigracji Białoruskiej Republiki Ludowej podpisali umowę o charakterze konwencji wojskowej mówiącej o wspólnej walce z bolszewikami Wojska Polskiego i Białoruskiej Armii Narodowej (którą dowodził gen. Stanisław Bułak-Bałachowicz). 18 marca 1921 na mocy pokoju ryskiego tereny obecnej Białorusi podzielone zostały między Polskę a Rosję Radziecką. Głównym ośrodkiem kulturalnym inteligencji białoruskiej stało się Wilno oraz w niewielkim stopniu Białystok.
Po sowieckiej stronie kordonu dokonano reaktywacji Białoruskiej Republiki Radzieckiej (BSRR) początkowo ograniczoną terytorialnie do Mińska i okolic. W 1924 i 1926 r. przeniesiono spod jurysdykcji Rosyjskiej FSRR do Białoruskiej SRR: Połock, Witebsk, Homel i Mohylew.
W wyniku agresji radzieckiej na Polskę 17 września 1939 do Białoruskiej SRR przyłączono wschodnią część Mazowsza, część Podlasia, Polesia i Grodno. W latach 1941–1944 Białoruś była okupowana przez wojska niemieckie. W okresie II wojny światowej kilka milionów Białorusinów walczyło w Armii Czerwonej (w tym ok. 400 tys. – w partyzantce). Próby tworzenia struktur państwowych pod patronatem niemieckim nie znalazły szerszego poparcia. Niemcy wymordowali bardzo licznych na Białorusi Żydów, a także co najmniej 750 tys. białoruskiej ludności cywilnej. Po zakończeniu wojny znaczna część Polaków została wysiedlona w nowe granice Polski. Łączne straty wojenne Białorusi należą do największych w Europie: 2,5 mln zabitych i zamordowanych (ok. 28% ludności); kraj poniósł także duże straty w majątku narodowym[8]. W 1945 r. Ziemia Białostocka powróciła do Polski na mocy porozumienia z ZSRR.
- BSRR po 17 września 1939
- BSRR w 1944
W celu zrównoważenia sił pomiędzy państwami zachodnimi a blokiem wschodnim w ONZ Białoruska SRR stała się pełnoprawnym członkiem ONZ, obok Rosyjskiej FSRR i Ukraińskiej SRR. Sytuacja ta wynikała z faktu przyznania członkostwa w ONZ dominiom brytyjskim.
26 kwietnia 1986 w ukraińskiej elektrowni atomowej w Czarnobylu doszło do jednej z największych na świecie katastrof atomowych, w wyniku której został poważnie skażony fragment Białorusi.
Deklaracja suwerenności została uchwalona przez Radę Najwyższą 27 lipca 1990 roku. 8 grudnia 1991 zawarto Układ białowieski, który głosił, że ZSRR jako podmiot prawa międzynarodowego i byt geopolityczny przestał istnieć, a na jego miejsce już suwerenne kraje powołują Wspólnotę Niepodległych Państw. Układ podpisali ze strony Białorusi – Stanisłau Szuszkiewicz, Rosji – Borys Jelcyn i Ukrainy – Leonid Krawczuk[9].
System polityczny Białorusi po 1994 przerodził się w republikę prezydencką, z wyraźnymi cechami państwa autorytarnego. Prezydentem niezmiennie pozostaje Alaksandr Łukaszenka, który oskarżany jest przez wielu obywateli i społeczność międzynarodową o łamanie praw człowieka[10]. Przez lata adwokatem białoruskich interesów na arenie międzynarodowej pozostawała Rosja, jednak po 2000 roku stosunki białorusko-rosyjskie weszły w fazę regularnych napięć i konfliktów, zwłaszcza na gruncie dostaw rosyjskich nośników energii[uwaga 4].
Terytorium
Pierwsze wzmianki o ziemiach określanych jako Biała Ruś pojawiły się w średniowieczu, lecz nazwę tę, w odniesieniu do terytorium, stosowano niekonsekwentnie. Jan z Czarnkowa określił tym mianem Księstwo połockie i takie same określenia pojawiają się w późniejszych kronikach krzyżackich. W Rzeczypospolitej w XVI wieku tą nazwą określano ziemie utracone na rzecz Moskwy w wojnie w latach 1558–1570 (Połock z zamkiem Turowla, część ziemi witebskiej z zamkami Ozierzyszcze i Uświat), a od początku XVII w. także wschodnie województwa Wielkiego Księstwa Litewskiego. Według Leksykonu Geograficznego Hilariona Karpińskiego z 1766 roku, Białoruś pod względem geograficznym obejmowała województwo mścisławskie, smoleńskie i połockie. W 1860 roku w Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda pod pojęciem Białoruś wzmiankowano 5 województw I Rzeczypospolitej. Oprócz wymienionych wcześniej, były to także województwo witebskie oraz mińskie (bez powiatu rzeczyckiego i mozyrskiego[11]). Od początku XX wieku terminem „Białoruś” zaczęto określać także, położone na zachód, tereny Czarnej Rusi, Grodzieńszczyzny oraz Polesia.
Symbole historyczne z lat 1918–1995
Ilustracje poniżej przedstawiają historyczne symbole Białorusi. Godło Białoruskiej SRR zawierało typowe elementy zawarte w godłach republik radzieckich: w centralnym miejscu umieszczony był sierp i młot – symbol sojuszu robotniczo-chłopskiego oraz najważniejszy element godła Związku Radzieckiego, a także wschodzące słońce – mające wyrażać świt, początek nowej ery w życiu kraju. Wcześniej (1927–1950) używano godeł, których wygląd był zbliżony, ale z kilkoma różnicami, m.in.: napis „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!” umieszczony był w czterech wersjach językowych: poza językiem białoruskim i rosyjskim, także w jidysz oraz po polsku. Na godle i fladze Białoruskiej SRR opierają się obecnie obowiązujące symbole kraju.
- Flaga Białoruskiej Republiki Ludowej
z lat 1918–1919 - Flaga Białoruskiej SRR
z roku 1919 - Flaga Białoruskiej SRR
z roku 1937 - Flaga Białoruskiej SRR
z roku 1940 - Flaga Białoruskiej SRR
z lat 1951–1991 - Flaga Białorusi
z lat 1991–1995
(identyczna jak w latach 1918–1919)
- Herb Litwy Środkowej
z roku 1920 - Godło Białoruskiej SRR
z lat 1919–1927 - Godło Białoruskiej SRR
z lat 1937–1950 - Godło Białoruskiej SRR
z lat 1951–1991 - Pogoń białoruska
(biał. Пагоня, Pahonia), herb państwowy w latach 1918–1919 i 1991–1995
Biało-czerwono-biała flaga oraz herb Pogoń (biał. Пагоня) używane były przez Białoruską Republikę Ludową (1918–1919) oraz od momentu uzyskania niepodległości w 1991 do referendum w sprawie symboli narodowych w 1995. Herb nawiązuje do historycznej Pogoni Wielkiego Księstwa Litewskiego, które obejmowało swoim terytorium m.in. dzisiejszą Białoruś. Stąd podobieństwo do Pogoni – herbu Litwy (lit. Vytis).
Białoruś graniczy od zachodu z Polską, od północy z Litwą i Łotwą, od wschodu z Rosją i od południa z Ukrainą. Nie ma dostępu do morza.
- Całkowita granica lądowa: 2986 km
- Długość granic z sąsiadującymi państwami: Łotwa 143 km, Litwa 462 km, Polska 418 km, Rosja 990 km, Ukraina 975 km
- Najwyższy punkt: Góra Dzierżyńska (Święta Góra) 346 m n.p.m.
- Najniższy punkt: Niemen 90 m n.p.m.
Największe miasta: Mińsk (stolica) – ponad 1,9 mln mieszkańców, Homel, Grodno, Witebsk, Mohylew, Bobrujsk, Brześć nad Bugiem, Baranowicze, Borysów, Pińsk, Orsza, Nowopołock, Mozyrz, Lida, Mołodeczno.
Na Białorusi kryteria przyznania statusu miasta precyzuje zarządzenie z 5 maja 1998 r. (Закон Республики Беларусь от 5 мая 1998 г. №154-З «Об административно-территориальном делении и порядке решения вопросов административно-территориального устройства Республики Беларусь»). Miasta podzielone są na kategorie:
- stolica – Mińsk
- miasta na prawach obwodu (города областного подчинения)
- miasta na prawach rejonu (города районного подчинения).
W 2008 status miasta miało 112 miejscowości.
Na podstawie Zarządzenia Republiki Białorusi z 5 maja 1998 (Закон Республики Беларусь от 5 мая 1998 г. №154-З «Об административно-территориальном делении и порядке решения вопросов административно-территориального устройства Республики Беларусь») na Białorusi do kategorii osiedli typu miejskiego zalicza się:
- osiedla miejskie (городские посёлки) – powyżej 2000 mieszkańców, z działalnością przemysłową i komunalną, udogodnieniami kulturalno-socjalnymi, działalnością handlową, obsługą mieszkańców;
- osiedla wypoczynkowe (курортные посёлки, nazywane też osiedlami kurortowymi) – nie mniej niż 2000 mieszkańców, na terenie których znajdują się sanatoria, domy wypoczynkowe, pensjonaty, udogodnienia kulturalno-socjalne, działalność handlowa, obsługa mieszkańców;
- osiedla robocze (рабочие посёлки, nazywane też osiedlami fabrycznymi) – nie mniej niż 500 mieszkańców, położone w obszarach działalności przemysłowej, elektrowniach, budowach, stacjach kolejowych i innych.
Na dzień 1 lutego 2008 status ten ma:
- 87 osiedli miejskich
- 7 osiedli roboczych
- 1 osiedle wypoczynkowe.
- Osobny artykuł: Demografia Białorusi.
Według spisu ludności z 1999, 2009 i 2019 roku struktura narodowościowa/etniczna na Białorusi przedstawia się następująco[uwaga 5][12][13]: | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Narodowość | Liczba w 1999 | Udział % |
Liczba w 2009 | Udział % |
Różnica z 1999 r. | Liczba w 2019 | Udział % |
Różnica z 2009 r. |
Białorusini | 8 159 073 | 81,2% | 7 957 252 | 83,7% | 201 821 | 7 990 719 | 84,9% | 33 467 |
Rosjanie | 1 141 731 | 11,4% | 785 084 | 8,3% | 356 647 | 706 992 | 7,5% | 78 092 |
Polacy | 395 712 | 3,9% | 294 549 | 3,1% | 101 163 | 287 693 | 3,1% | 6856 |
Ukraińcy | 237 014 | 2,4% | 158 723 | 1,7% | 78 291 | 159 656 | 1,7% | 933 |
Inni | 110 900 | 1,1% | 308 199 | 3,2% | 196 482 | 268 386 | 2,9% | 39 813 |
Ludność ogółem | 10 045 237 | 100% | 9 503 807 | 100% | 541 393 | 9 413 446 | 100% | 90 361 |
Białoruś ma dwa oficjalne języki urzędowe – białoruski i rosyjski. Według spisów z 2009 i 2019 roku tak Białorusini, jak i mniejszości narodowe w domu mówią najczęściej po rosyjsku. W 2009 z 9,5 mln populacji Białorusi tylko 2,2 mln mówi w domu po białorusku, natomiast po rosyjsku trzy razy więcej – 6,7 mln[14]. W 2019 liczba posługujących się w domu językiem białoruskim wzrosła do 2,4 mln (przy jednoczesnym spadku populacji do 9,4 mln)[13]. Polacy według statystyk oficjalnych są grupą etniczną na Białorusi z najwyższym odsetkiem (46,0%) mówiących w domu po białorusku[14][13].
- Zobacz też: Rusyfikacja Białorusi.
Narodowość | tys. osób | zaznaczyli jako język ojczysty język swej narodowości |
zaznaczyli język, w którym zwykle rozmawiają w domu | ||
---|---|---|---|---|---|
białoruski | rosyjski | inne | |||
Białorusini | 8 159 | 85,6% | 41,3% | 58,6% | 0,1% |
Rosjanie | 1 142 | 90,7% | 4,3% | 95,7% | – |
Polacy | 396 | 16,5% | 57,6% | 37,7% | 4,7% |
Ukraińcy | 237 | 42,9% | 10,2% | 83,6% | 6,2% |
Żydzi | 28 | 5,4% | 3,8% | 95,7% | 0,5% |
Razem | 10 045 | 81,9% | 36,7% | 62,8% | 0,5% |
Narodowość | osób | zaznaczyli jako język ojczysty język swej narodowości |
zaznaczyli język, w którym zwykle rozmawiają w domu | ||
---|---|---|---|---|---|
białoruski | rosyjski | język swej narodowości | |||
Białorusini | 7 990 719 | 61,2% | 28,5% | 71,0% | |
Rosjanie | 706 992 | 96,8% | 2,5% | 97,2% | |
Polacy | 287 693 | 6,7% | 46,0% | 52,4% | 1,2% |
Ukraińcy | 159 656 | 29,1% | 6,5% | 89,1% | 4,0% |
Żydzi | 13 705 | 3,2% | 2,1% | 96,6% | 0,2% |
Razem | 9 413 446 | 60,3% | 26,0% | 71,4% |
Według statystyk późniejszych, z roku 2009, po polsku mówiło w domu niespełna około 3,8 tys. spośród 294 tys. Polaków[16]. Według spisu z roku 2019 liczba ta spadła do 3590 spośród 287 693 Polaków[13].
Białoruś ma gęstość zaludnienia ok. 50 osób na kilometr kwadratowy (127 mil na ha); 77.6% całkowitej populacji jest skoncentrowane na obszarach miejskich. W Mińsku, stolicy kraju i największym mieście, mieszka 2 020,6 tys. osób. W Homlu mieszka 510,3 tys. osób, a samo miasto jest drugim co do wielkości na Białorusi. Inne duże miasta to Witebsk (364,8 tys.), Mohylew (357,1 tys.), Grodno (356,9 tys.) i Brześć (339,7 tys.)[17].
Podobnie jak wiele innych krajów europejskich, Białoruś ma negatywny wskaźnik wzrostu liczby ludności i ujemny przyrost naturalny. W 2007 r. 69,7% populacji było w wieku od 14 do 64; 16% było poniżej 14, 14,6% populacji jest w wieku 65 lat lub więcej, średnia wieku to 37.
Miasta
Najludniejsze miasta Białorusi (powyżej 100 tysięcy mieszkańców w 2020):
Miasto | Liczba ludności[17] |
Powierzchnia km² |
Region |
---|---|---|---|
Mińsk | 2 020 600 | 348,84 km² | Mińsk |
Homel | 510 300 | 139,77 km² | Homelski |
Witebsk | 364 800 | 134,60 km² | Witebski |
Mohylew | 357 100 | 118,50 km² | Mohylewski |
Grodno | 356 900 | 141,98 km² | Grodzieński |
Brześć | 339 700 | 146,12 km² | Brzeski |
Bobrujsk | 212 200 | 96,40 km² | Mohylewski |
Baranowicze | 175 000 | 84,96 km² | Brzeski |
Borysów | 140 700 | 46,00 km² | Miński |
Pińsk | 126 300 | 47,36 km² | Brzeski |
Orsza | 108 100 | 38,90 km² | Witebski |
Mozyrz | 105 700 | 44,18 km² | Homelski |
Lida | 102 700 | 45,79 km² | Grodzieński |
Soligorsk | 101 400 | 15,00 km² | Miński |
Mniejszość polska
Według oficjalnych statystyk liczba Polaków na Białorusi szybko się zmniejsza: spis narodowy z 1989 roku naliczył 418 tys. Polaków, spis z 1999 roku – 396 tys., spis z 2009 roku 295 tys., spis z 2019 roku 288 tys.[14][13]
Mniejszość polska w poszczególnych obwodach według spisu z 2019:
- miasto Mińsk – 19 397 (0,96%)
- brzeski – 14 893 (1,10%)
- witebski – 9806 (0,86%)
- homelski – 2572 (0,19%)
- grodzieński – 223 119 (21,73%)
- miński – 15 785 (1,07%)
- mohylewski – 2121 (0,21%)
Głównym skupiskiem Polaków na Białorusi jest obwód grodzieński, w którym mieszka 78% białoruskich Polaków. Wielu Polaków mieszka w Suwalszczyźnie Sopoćkińskiej.
Religie i wyznania
- Osobny artykuł: Religia na Białorusi.
2010
Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center[18][19] wyglądała następująco:
- prawosławie – 61,5%,
- brak religii – 28,6%,
- katolicyzm – 8,7%,
- protestantyzm – 1,0%,
- islam – 0,2%.
2012
Struktura religijna kraju według badań przeprowadzonych przez Centrum Informacyjno-analityczne przy administracji Prezydenta Republiki Białorusi[20] w 2012 roku wskazywała, że przynależność do religii deklaruje 94,5%, w tym:
- prawosławie – 83%,
- katolicyzm – 10%,
- inne wyznania – 1,5%,
- brak przynależności do religii – 5,5%.
Mimo wysokiego poziomu przynależności wyznaniowej tylko 71,5% badanych wierzy w Boga, dalsze 3% wierzy w „siły nadprzyrodzone”; 18% badanych nie mogło określić swojego stosunku do wiary, a 7,5% to niewierzący.
Większość (60,5%) badanych obchodzi niektóre święta religijne (wśród prawosławnych 65%, katolików – 35%), 17% uczestniczy w niektórych obrzędach i przystępuje do sakramentów (wśród prawosławnych 15%, katolików – 36%), a 13% badanych podziela przekonania swojego wyznania, ale osobiście nie bierze udziałów w obrzędach i nie przystępuje do sakramentów (wśród prawosławnych 13%, katolików – 12%), regularnie bierze udział w nabożeństwach 4% (wśród prawosławnych 3%, katolików – 10%), 3% uczestniczy we wszystkich obrzędach i przystępuje do sakramentów 3% (wśród prawosławnych 3%, katolików – 6%).
2020
Struktura religijna kraju w 2020 roku, według The Association of Religion Data Archives[21], wskazywała:
- prawosławie – 59,8%,
- brak religii – 21,8%,
- katolicyzm – 10,6%,
- niestowarzyszeni chrześcijanie – 4,5%
- protestantyzm i niezależne kościoły – 3,1% (głównie zielonoświątkowcy),
- islam – 0,26%,
- judaizm – 0,1%.
Statystyki demograficzne
Białoruś posiada dodatnie saldo migracji.
2010 | |
Liczba ludności | 9 612 632 |
Ludność według wieku | |
0 – 14 lat | 14,3% |
15 – 64 lat | 71,3% |
ponad 64 lata | 14,5% |
Średni wiek | |
W całej populacji | 38,8 lat |
Mężczyzn | 35,8 lat |
Kobiet | 41,8 lat |
Przyrost naturalny | |
Współczynnik urodzeń | 9,76 urodzin/1000 mieszkańców |
Współczynnik zgonów | 13,81 zgonów/1000 mieszkańców |
Współczynnik migracji | 0,38 imigrantów/1000 mieszkańców |
Ludność według płci | |
przy narodzeniu | 1,062 mężczyzn/kobiet |
poniżej 15 lat | 1,06 mężczyzn/kobiet |
15 – 64 lat | 0,94 mężczyzn/kobiet |
powyżej 64 lat | 0,47 mężczyzn/kobiet |
Umieralność noworodków | |
W całej populacji | 6,34 śmiertelnych/1000 żywych |
płci męskiej | 7,34 śmiertelnych/1000 żywych |
płci żeńskiej | 5,27 śmiertelnych/1000 żywych |
Oczekiwana długość życia | |
W całej populacji | 70,92 lat |
Mężczyzn | 65,26 lat |
Kobiet | 76,93 lat |
Rozrodczość | 1,25 urodzeń/kobietę |
Współczynnik dorosłych z HIV/AIDS | 0,2% (2007) |
Liczba osób żyjących z HIV/AIDS | 13 000 (2007) |
Liczba zmarłych na HIV/AIDS | 1 100 (2007) |