Etniczność
Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Etniczność (ang. ethnicity, fr. ethnicité) – termin, pochodzący od gr. ethnos, wywodzącego się z kolei od ethnikos – „barbarzyńca”, „poganin”. Żelazny, opisując genezę pojęcia etniczność, wychodzi od greckiego podziału na polis (państwa-miasta) i ethne (l. poj. ethnos)[1]. Społeczeństwa, które znajdowały się poza greckimi polis, rządzone były zdaniem Greków przez tyranów i charakteryzowały się tym, że nie potrafiły wykształcić demokratycznych struktur. Słowo ethnos było używane także przez Aleksandryjskich Żydów w odniesieniu do wszystkich innych ludów niż Izraelici[2].
|
Ten artykuł należy dopracować |
Etniczny – w znaczeniu barbarzyński, obcy – było używane w języku angielskim od XIV do połowy XIX w.[3] Od połowy XIX w. termin ten zaczął odnosić się do cech rasowych[3]. Słowo ethnics było stosowane w odniesieniu np. do Żydów, Włochów, Irlandczyków, jako „grzecznościowe określenie”[3], przy pomocy którego zaznaczona była różnica między wymienionymi grupami a dominującą grupą białych Anglosasów.
W języku angielskim pojęcie ethnicity (odpowiednik polskiego etniczność) po raz pierwszy pojawiło się w latach 30. XX w. w słowniku Oxford English Dictionary i było definiowane jako „pogańskie przesądy”[3]. W latach 1960. i 1970. termin etniczność, jak i sformułowanie grupa etniczna oraz określenie ethnos, były już powszechnie używane w literaturze przede wszystkim z zakresu takich dziedzin jak antropologia społeczno-kulturowa, socjologia, a także w dyskursie politycznym, przy czym niewielu badaczy zadało sobie trud zdefiniowania tych pojęć[3][4]. Jako źródło międzynarodowej kariery pojęcia etniczność Żelazny uznaje prace N. Galzera i D. Moynihana „Beyond the Melting Pot” oraz „Ethnicity: Theories and Experience”, których tematem jest rozmaitość etniczna w Ameryce. Prace te zostały przetłumaczone na wiele języków i były wielokrotnie wznawiane. To one według Żelaznego wywołały dyskusję na tematy etniczne w wielu krajach[2].
Jak podkreśla Żelazny, pojęcia etniczność, grupa etniczna i ethnos stosowane są często zamiennie, a różnice między nimi są przedmiotem sporów naukowych między badaczami[2]. Pojęcie etniczność wiązane jest w potocznym użyciu przede wszystkim z tematami mniejszości oraz stosunkami rasowymi, co jednak nie powinno być interpretowane w ten sposób, że grupy dominujące – większości są „mniej etniczne”[5].
Eriksen definiuje etniczność „jako aspekt relacji społecznych między osobami, które uważają siebie za zasadniczo odmienne od członków innych grup, których istnienia są świadome i z którymi utrzymują stosunki. Można ją zatem też zdefiniować jako tożsamość społeczną (opartą na kontraście względem innych), nacechowaną metaforycznym lub fikcyjnym poczuciem pokrewieństwa (Yelvington 1991: 168)”[6]. Warto podkreślić, że etniczność jest kategorią subiektywną, która jest zmienna w czasie oraz może być traktowana jako podstawa do przeforsowanie interesów danej grupy, np. do utworzenia własnego państwa lub wzmocnienia swojej pozycji względem grupy dominującej[7].
Żelazny[8] wskazuje na następujące aspekty, które mogą kryć się pod pojęciem etniczność i które mogą być przedmiotem zainteresowań różnych dyscyplin badawczych:
- właściwa etniczność „amerykańska” – przedmiotem zainteresowania są imigracyjne nieterytorialne grupy społeczne, będące obiektem badań socjologicznych;
- „rewindykacje terytorialnych grup etnicznych (mniejszości narodowych i etnicznych) i ogólnie pojęte procesy emancypacyjne tych ludów”[9];
- grupy ludzkie, będące obiektem dyskryminacji;
- prerefleksyjność i irracjonalność określonych grup;
- etniczność w ujęciu instrumentalnym, jako środek do osiągnięcia realnego politycznego wpływu;
- etnos – pojęcie stworzone przez Shirokogoroffa jako hiperonim względem kultury, obejmujące – w przeciwieństwie do kultury właśnie – wszystkie procesy społeczne mające miejsce w grupach etnicznych.
Różnorodność etniczna jest zjawiskiem oczywistym. Przynależność do grup etnicznych jest określana według różnych kryteriów. Według Poserna-Zielińskiego rozróżniamy dwa rodzaje kryteriów[10]:
- kryteria odwołujące się do ocen zewnętrznych, które mają zapewnić obiektywizm, np. kryteria językowe, zespół cech kulturowych oraz przynależność religijna. Posern-Zieliński zauważa, że wszystkie te trzy cechy różnicujące mogą być zawodne. W przypadku języka możliwa jest sytuacja, że mniejszość przejmuje język większości. Nie należy także przeceniać wagi cech kulturowych, ponieważ może to prowadzić do utrwalenia stereotypowych wyobrażeń o grupach etnicznych. To samo odnosi się także do kwestii wyznaniowych. Przykłady te pokazują, że te – z pozoru obiektywne kryteria – mogą być używane tylko jako kryteria pomocnicze;
- deklaracje samych zainteresowanych powinny być uznawane jako podstawowe kryterium przynależności do grup etnicznych.
Bazując na wymienionych kryteriach przynależności do grup, Posern-Zieliński wyróżnia następujące wymiary etniczności:
- kontekstualny wymiar etniczności – zależność etniczności od historycznych, społecznych i politycznych warunków oraz relacji międzyetnicznych, w które uwikłana jest jednostka. Kontekstualny wymiar etniczności akcentuje jej zmienność w czasie i zależność od zewnętrznych uwarunkowań;
- zachowania etniczne (tzw. etniczne markery) dzielone na zachowania codzienne oraz zachowania symboliczne. Zachowania codzienne są elementami codziennego życia grupy etnicznej, przeważnie charakteryzującej się niskim stopniem asymilacji oraz kultywującej swoje obyczaje. Zachowanie symboliczne traktowane są jako sztandar danej grupy etnicznej, przy pomocy którego manifestuje ona swoją odrębność względem grupy dominującej. Do tej grupy zachowań należą, np. wiece, wystawy, parady itp.
- osobowość kulturowa/charakter etniczny (narodowy) to dziedzictwo kulturowe, „które przez praktyki enkulturacyjne i socjalizacyjne (zdobywanie kompetencji społecznych), w sposób najczęściej bezrefleksyjny wyciska swe piętno na życiu każdego kolejnego pokolenia”[11].
Wychodząc od kryteriów przynależności do grupy oraz wymiarów etniczności Posern-Zieliński wyróżni trzy strony etniczności:
- etniczność „kulturową” – „[…] złożoną z zachowań, wzorów i norm współtworzących styl życia grupy etnicznej […]”[11];
- etniczność „etnopsychologiczną” – „[…] składającą się z idiosynkrazji, preferencji, nawyków, upodobań, gustów, słowem z elementów konstrukcyjnych charakteru etnicznego […]”[12];
- etniczność „ideologiczna” – opierającą się „[…]na wykreowanej tradycji, na symbolach etnicznych, na tożsamości deklaracyjnej, autostereotypach i etnicznej mitologii.”[12].
Według kryterium wyrazistości etnicznej odrębności Posern-Zieliński wyróżnia następujące rodzaje etniczności[13]:
- Etniczność bezrefleksyjna/pierwotna/primordialna/potencjalna/nie w pełni wykształcona – w środowiskach, które nie wchodzą w ostre relacje konfliktowe z innymi grupami etnicznymi, które zmuszałyby je do refleksji nad własnym statusem etnicznym. Takie grupy charakteryzuje przywiązanie do swojej kultury oraz regionu zamieszkania. Taki rodzaj etniczności według Poserna-Zielińskiego reprezentowali chłopi z Małopolski, napływający do Ameryki Północnej w XIX w., którzy dopiero tam odkryli swoją odrębność, przez co odczuli solidarność z polską wspólnotą narodową.
- Etniczność rozbudzona – jest wykreowanym dziełem, instrumentem danej grupy, stworzonym i stosowanym w celu walki o przetrwanie we wspólnocie oraz do wyegzekwowania swoich praw. Ten rodzaj etniczności powoduje powstanie etnicznej dumy, która jest podstawą ducha etnicznej solidarności.
- Etniczność marginalna – w przypadku, gdy tożsamość grupy z czasem ulega destrukcji. Sytuacja taka jest zauważalna w środowiskach imigracyjnych po upływie paru pokoleń, w których z biegiem czasu odrębność etniczna jest coraz mniej widoczna, a młodsze pokolenia są coraz bardziej zasymilowane z większością. Jako przykład Posern-Zieliński podaje środowiska tzw. starej Polonii amerykańskiej.
Inny podział proponowany przez Poserna-Zielińskiego bazuje na kryterium podejścia do tradycji i dzieli etniczność na następujące podkategorie[14]:
- etniczność recesywna – bazuje przede wszystkim na tradycji oraz nostalgicznych odwołaniach do przeszłości grupy etnicznej;
- etniczność kreatywna (emergentna) – wybiega przede wszystkim w przyszłość, nie neguje znaczenia tradycji, jednak w jej centrum znajdują się cele wspólnoty na przyszłość.