Inkwizycja rzymska
Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Inkwizycja rzymska – współczesne określenie zreformowanej inkwizycji papieskiej, działającej po 1542 roku głównie na terenie państw włoskich[uwaga 1], podlegającej zwierzchnictwu i kontroli ze strony centralnego organu Kurii Rzymskiej, tj. Świętej Kongregacji Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji, zwanej także Świętym Oficjum.
W węższym znaczeniu określenie to używane jest w stosunku do samej Świętej Kongregacji Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji, wówczas jednak powinno być pisane wielkimi literami jako skrócona forma oficjalnej nazwy własnej tego organu.
Lokalne trybunały inkwizycji rzymskiej istniały do 1860 roku, natomiast Święta Kongregacja Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji istnieje do dziś pod nazwą Dykasteria Nauki Wiary.
Choć historycy są zgodni, że inkwizycja rzymska była instytucją odmienną od średniowiecznej inkwizycji papieskiej, nie sposób wyznaczyć precyzyjnej granicy czasowej między tymi dwiema formami inkwizycji. Proces przekształcania systemu zdecentralizowanych trybunałów średniowiecznych w scentralizowaną i zbiurokratyzowaną inkwizycję rzymską trwał wiele dziesięcioleci i na poziomie lokalnym nie wszędzie przebiegał równomiernie. Odmiennie niż w przypadku inkwizycji hiszpańskiej, która w sposób radykalny zrywała ze swą średniowieczną poprzedniczką (m.in. poprzez wymianę personelu i tworzenie od podstaw nowych trybunałów), inkwizycja rzymska formowała się w sposób ewolucyjny, a wszelkie daty graniczne mogą mieć jedynie charakter umowny[1].
Pisanie historii rzymskiej inkwizycji jest dla historyków niezwykle trudne z uwagi na skromny zasób dokumentacji, jaki przetrwał do czasów współczesnych. Kiedy na przełomie XVIII i XIX wieku oświeceniowe, a potem rewolucyjne rządy likwidowały trybunały inkwizycyjne, bardzo często niszczyły też ich archiwa. Centralne Archiwum Kongregacji Nauki Wiary (ACDF) dopiero od 1998 roku jest udostępnione do badań naukowych[2].
Inkwizycja papieska we Włoszech na początku XVI wieku
- Osobny artykuł: Inkwizycja papieska we Włoszech.
Inkwizycja papieska, kościelna instytucja powołana w XIII wieku do walki z herezjami, na początku XVI wieku zachowała niewiele ze swej dawnej potęgi. Choć sieć trybunałów inkwizycyjnych pokrywała niemal całą Europę, ich praktyczne znaczenie było niewielkie. Od połowy XIII wieku papieże cedowali swe uprawnienia do mianowania inkwizytorów w poszczególnych krajach na generałów i prowincjałów zakonów dominikanów i franciszkanów, co doprowadziło do tego, że urząd ten stopniowo zaczął być traktowany jedynie jako element zakonnego cursus honorum. Wielu inkwizytorów sprawowało także rozmaite funkcje administracyjne w swoim zakonie lub poświęcało się pracy naukowej na uniwersytetach, a urząd inkwizytorski traktowali jedynie jako honorowe wyróżnienie[3].
We Włoszech, w świetle dostępnych danych, papiescy inkwizytorzy byli wyznaczani regularnie w północnych regionach tego kraju przez władze zakonów dominikańskiego (Lombardia) i franciszkańskiego (prowincje Toskania, Marchia Trewizańska i Romania), a ich liczba nawet wzrosła w pierwszej połowie XVI wieku. Jedynym znaczącym polem aktywności tych inkwizytorów były procesy o czary[4]. Mniej oczywista jest natomiast sytuacja we franciszkańskich okręgach w środkowej Italii (Umbria, Lacjum i Marchia Ankońska); znane katalogi franciszkańskich inkwizytorów w tych prowincjach, kompilowane na początku XVIII wieku, nie wymieniają prawie żadnych inkwizytorów z tego okresu[5], a w latach 1547–1569 doszło do przekazania tych okręgów dominikanom[6].
Kiedy na Półwyspie Iberyjskim poważnym problemem stały się podejrzenia wobec chrześcijan żydowskiego pochodzenia (tzw. marranów) o potajemne wyznawanie judaizmu, trybunały papieskiej inkwizycji okazały się całkowicie niezdolne do sprostania zadaniu weryfikacji tych zarzutów. Tamtejsi władcy, za zgodą Stolicy Apostolskiej, utworzyli wówczas nowe, państwowo-kościelne trybunały inkwizycyjne (inkwizycja hiszpańska w 1480 roku, inkwizycja portugalska w 1536 roku), które, choć działały pod tą samą nazwą, organizacyjnie nie miały praktycznie nic wspólnego z papieską inkwizycją. Królom Hiszpanii na początku XVI wieku podlegały Sycylia, Sardynia i królestwo Neapolu, a po roku 1535 pod ich władzę przeszło także księstwo Mediolanu. W 1487 roku trybunał hiszpańskiej inkwizycji został utworzony na Sycylii, gdzie w pierwszej połowie XVI wieku prowadził bardzo intensywną działalność przeciwko marranom. Od 1492 roku istniał także trybunał hiszpańskiej inkwizycji na Sardynii[7]. Próby wprowadzenia hiszpańskiej inkwizycji podejmowane były także w królestwie Neapolu, najpierw przez króla Ferdynanda I (1510), a potem przez Karola V (1547). Jakkolwiek wobec oporu miejscowych elit próby te nie powiodły się, ich ubocznym skutkiem był zanik słabo zakorzenionych w tym królestwie struktur inkwizycji dominikańskiej[8].
Reformacja we Włoszech
- Osobny artykuł: Reformacja we Włoszech.
Zapoczątkowana przez Marcina Lutra w 1517 roku reformacja w stosunkowo krótkim czasie oderwała od Kościoła katolickiego znaczną część Europy północnej. Poglądy Lutra i jego współpracownika Filipa Melanchtona, a nieco później także Jana Kalwina, przenikały również do Włoch, gdzie cieszyły się pewnym zainteresowaniem w kręgach intelektualnych, w tym także wśród duchownych. Tamtejsi zwolennicy reformacji nigdy nie wytworzyli jednolitej doktryny ani kościoła, były to raczej luźno powiązane grupy, czerpiące jednocześnie z poglądów różnych reformatorów, w tym także Erazma z Rotterdamu, który nigdy nie zerwał z Kościołem katolickim. Głównym inspiratorem dla włoskich protestantów był hiszpański teolog Juan de Valdés (zm. 1541), autor Alfabeto cristiano (wyd. drukiem w Wenecji w 1545 roku), którego doktryna łączyła elementy luteranizmu, kalwinizmu, erazmianizmu i hiszpańskiego mistycyzmu, ale jednocześnie nie nawoływała do zerwania z papiestwem. Wśród sympatyków nauk Valdesa byli m.in. generał zakonu kapucynów Bernardino Ochino, który w 1542 roku uciekł do Szwajcarii, Pietro Carnesecchi, arystokratki Giulia Gonzaga i Vittoria Colonna, a nawet niektórzy biskupi, tacy jak np. Vittore Soranzo z Bergamo. O provaldesiańskie sympatie podejrzewano także kardynałów Reginalda Pole’a i Giovanniego Girolamo Morone. W latach 40. XVI wieku dysydenckie grupy religijne istniały w Cagliari, Palermo, Neapolu, Kapui, Casercie, Viterbo, Sienie, Faenzy, Lukce, Bolonii, Ferrarze, Modenie, Mantui, Brescii, Cremonie, Bergamo, Casale, Padwie, Vicenzy, Wenecji i Udine. Wielką protektorką proreformacyjnych kół intelektualnych była księżna Ferrary Renata de Valois[9].
W Piemoncie oraz w Kalabrii i Apulii żyły wspólnoty waldensów, uważanych przez Kościół za heretyków, ale faktycznie tolerowanych przez władze lokalne (zarówno świeckie, jak i kościelne), o ile tylko nie afiszowali się ze swoimi poglądami i płacili dziesięciny. Na początku lat 30. XVI wieku piemonccy waldensi nawiązali kontakty ze szwajcarskimi działaczami reformacyjnymi, m.in. z Wilhelmem Farelem. Na synodzie w Chanforan w 1532 roku włoscy i francuscy waldensi zadecydowali o przyłączeniu się do ruchu reformacyjnego. Fakt ten jednak przeszedł wówczas niezauważony przez władze kościelne[10].
Utworzenie Inkwizycji Rzymskiej (1541/1542)
Reakcja władz kościelnych na przenikanie nowych idei do Włoch początkowo nie była zbyt energiczna[11]. Dopiero z 1528 roku pochodzi najwcześniejszy dokument papieski nakazujący inkwizytorom zwrócenie uwagi na ten problem[12]. W latach 30. i na początku lat 40. XVI wieku sporadycznie dochodziło do procesów osób podejrzanych o proluterańskie sympatie w Wenecji, Modenie i kilku innych ośrodkach, ale trudno mówić o jakichś systematycznych prześladowaniach i stałej kontroli prawowierności Włochów, tym bardziej, że działaniom lokalnych trybunałów brakowało koordynacji[13]. Nie zmieniło tego również mianowanie 4 stycznia 1532 roku inkwizytora generalnego dla całych Włoch w osobie kanonika laterańskiego Callisto Fornariego da Piacenza[14]. Co więcej, w Kościele dość silny był nurt nastawiony koncyliacyjnie względem reformacji i stawiający na dialog, a nie represje. Należeli do niego m.in. kardynałowie Giovanni Girolamo Morone, Reginald Pole, Mistrz Świętego Pałacu (późniejszy kardynał) Tommaso Badia i wielu biskupów. Nurt ten jednak znacząco osłabł na początku lat 40. XVI wieku. W kwietniu 1541 roku rozmowy z protestantami na konferencji w Ratyzbonie zakończyły się totalnym fiaskiem, a rok później generał zakonu kapucynów Bernardino Ochino uciekł do Szwajcarii i otwarcie przeszedł na protestantyzm. W Kurii Rzymskiej przewagę zyskał wówczas kurs represyjny[15]. Z uwagi na słabość lokalnych trybunałów papież Paweł III podjął decyzję o utworzeniu centralnego organu kierującego i koordynującego działania antyheretyckie. Decyzja ta została zrealizowana w czterech etapach[16]:
- 15 lipca 1541 – na konsystorzu kardynałowie Gian Pietro Carafa i Girolamo Aleandro zostali mianowani inkwizytorami generalnymi z zadaniem koordynowania działalności trybunałów inkwizycyjnych we wszystkich krajach katolickich
- 14 stycznia 1542 – Paweł III zadecydował o odwołaniu wszelkich przywilejów egzempcji spod jurysdykcji inkwizycji we Włoszech i na wyspie Chios, z wyjątkiem tych dotyczących biskupów
- 4 lipca 1542 – Paweł III, z uwagi na śmierć kardynała Aleandro (zm. 1 lutego 1542) mianował pięciu kolejnych kardynałów na stanowiska inkwizytorów generalnych obok Carafy, zostali nimi Juan Álvarez de Toledo, Pierpaolo Parisio, Bartolomeo Guidiccioni, Dionisio Laurerio i Tommaso Badia
- 21 lipca 1542 – Paweł III wydał konstytucję Licet ab initio[17], mocą której kardynałowie pełniący funkcję inkwizytorów generalnych utworzyli komisję, mającą kierować działalnością inkwizycyjną we Włoszech i poza Włochami. W jej skład weszło sześciu kardynałów mianowanych 4 lipca 1542. Mieli oni prawo działać zarówno osobiście, jak i poprzez mianowanych przez siebie komisarzy. W konstytucji Licet ab initio papież Paweł III nie nadał tej komisji żadnej konkretnej nazwy, jednak dość szybko zaczęto ją nazywać Kongregacją Świętej Inkwizycji albo Świętym Oficjum Inkwizycji, a w późniejszym okresie (po 1588 roku) była nazywana oficjalnie Świętą Kongregacją Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji lub Świętą Kongregacją Świętego Oficjum[18].
Nieco wcześniej, bo już 21 kwietnia 1541 roku, Paweł III utworzył trybunał inkwizycyjny w papieskim Awinionie, podporządkowany papieskiemu wicelegatowi, którym był wówczas Jacopo Sadoleto, biskup Carpentras[19].
Okres początkowy (1542–1555)
Pierwsze lata działalności Rzymskiej Inkwizycji są słabo udokumentowane. Wiadomo, że wszczęła ona śledztwa w sprawie poglądów wielu wysokich rangą duchownych katolickich, których podejrzewano o sprzyjanie reformacji. W kręgu zainteresowań kardynałów inkwizytorów znaleźli się m.in. arcybiskup Otranto Pietro Antonio di Capua, biskup Chioggii Giacomo Nacchianti, biskup Capodistrii Pier Paolo Vergerio, patriarcha Akwilei Giovanni Grimani czy biskup Bergamo Vittore Soranzo. Nie wszystkich spośród nich Inkwizycja zdołała doprowadzić przed swoje oblicze i skazać. Pier Paolo Vergerio wyjechał z Włoch i w 1550 roku został ostatecznie potępiony zaocznie. Z kolei biskup Nacchianti w 1549 roku zdołał oczyścić się z zarzutów. Biskup Soranzo z Bergamo został uwięziony w 1551 roku i zmuszony do wyrzeczenia się swych poglądów, jednak nawet wtedy nie pozwolono mu ponownie objąć diecezji[20].
Prowadzone przeciwko biskupom i liderom grup dysydenckich śledztwa często wymagały działań poza Rzymem, a nawet poza granicami Państwa Kościelnego. W związku z tym Kongregacja delegowała swoich komisarzy do przeprowadzenia określonych dochodzeń lub przesłuchań, np. Annibale Grisonio został komisarzem w Istrii w 1548 roku w związku ze śledztwem przeciwko biskupowi Capodistrii Pierowi Paolo Vergerio[21], a dominikański inkwizytor Como Michele Ghislieri w latach 1550–1551 był komisarzem w Bergamo i Ferrarze m.in. w związku z dochodzeniem przeciwko biskupowi Bergamo Vittore Soranzo[22]. W grudniu 1551 roku Juliusz III mianował trzech komisarzy Inkwizycji Rzymskiej dla Toskanii, którymi zostali: benedyktyn Isidoro da Montauto, wikariusz arcybiskupa Florencji Nicolò Duranti oraz prepozyt florencki Alessandro Strozzi[23]. W samym Państwie Kościelnym, które na mocy rozporządzeń Innocentego IV z 1254 roku podlegało inkwizytorom franciszkańskim, począwszy od 1547 roku Kongregacja eliminowała stopniowo franciszkanów ze sprawowania funkcji inkwizytorów, zastępując ich dominikanami (np. w 1551 roku utworzyła trybunał inkwizycyjny w Perugii, kierowany przez dominikanów)[24].
Kongregacja stopniowo przejmowała od władz zakonnych prawo nominacji inkwizytorskich, np. od 1550 roku mianowała inkwizytorów w okręgach Bolonii i Cremony[25].
Kongregacja starała się wywierać nacisk na poszczególne państwa włoskie, aby akceptowały i wspierały działania jej przedstawicieli oraz wydawały w jej ręce głównych podejrzanych o herezję. Najlepiej udokumentowane są kontakty w tych sprawach z Republiką Wenecką. Władze Republiki zgodziły się na podjęcie zdecydowanych kroków przeciwko szerzeniu się protestantyzmu, niemniej broniły przy tym swej autonomii w tej dziedzinie. Począwszy od 1546 roku w Republice powstało kilka nowych trybunałów inkwizycyjnych (Belluno w 1546 roku, Rovigo najpóźniej w 1547 roku, Werona w 1550 roku, Vicenza w 1552 roku). W kwietniu 1547 zreorganizowany został trybunał w samej Wenecji; odtąd w jego skład mieli wchodzić inkwizytor, nuncjusz papieski (lub jego przedstawiciel), patriarcha wenecki (lub jego wikariusz) oraz trzech świeckich urzędników, tzw. tre Savii sopra eresia. Również w Bergamo i Brescii (od 1548 roku) oraz w innych trybunałach lokalnych na terenie Republiki w trybunałach inkwizycji musieli zasiadać świeccy urzędnicy[26].
Silnym naciskom ze strony Rzymu poddane zostało także rządzone przez dynastię D’Este księstwo Ferrary i Modeny. Żona księcia Ercole II d’Este, Renata de Valois, była zwolenniczką reformacji, a dwór książęcy był bezpiecznym schronieniem dla włoskich i zagranicznych protestantów (w roku 1536 Ferrarę odwiedził sam Kalwin). Ponieważ miejscowy inkwizytor Girolamo Papini był blisko związany z dworem, Kongregacja wysłała do Ferrary własnych komisarzy. Pod ich naciskiem książę Ercole zgodził się na egzekucję jednego z czołowych włoskich protestantów, Fanino Faniniego (w 1550 roku). W 1554 roku księżna Renata oficjalnie złożyła ortodoksyjne wyznanie wiary i wyrzekła się herezji protestanckiej, a trzy lata później zmarł łagodny inkwizytor Papini i Rzym zastąpił go bardziej energicznym Camillo Campeggio[27].
Republika Lukki, będąca jednym z głównych centrów reformacji włoskiej, odmówiła ustanowienia trybunału inkwizycji rzymskiej. Zamiast tego w 1545 roku utworzyła Urząd ds. Religii (Officio sopra la Religione), będący państwowym, świeckim trybunałem do zwalczania herezji. Urząd ten zachował niezależność od Kongregacji, co jednak nie wykluczało wzajemnych konsultacji[28]. Bezpośrednie ustanowienie trybunału inkwizycyjnego nie powiodło się także w zależnym od Hiszpanii królestwie Neapolu. Jednakże kardynał Gian Pietro Carafa, jeden z inkwizytorów generalnych, był jednocześnie arcybiskupem Neapolu i korzystając ze swych prerogatyw w 1553 roku mianował swojego wikariusza archidiecezjalnego Scipione Rebibę komisarzem Inkwizycji Rzymskiej w Neapolu[29].
Akcje antyheretyckie odnotowano w tym okresie także w innych miastach, m.in. Como, Cremonie (gdzie w 1548 roku utworzono osobny trybunał[30]) i Piacenzy[31]. Nawrócenie anabaptysty Pietro Manelfiego przed inkwizytorem Bolonii Leandro Albertim w 1551 roku doprowadziło do ujawnienia wielu powiązań włoskich anabaptystów i luteran o zasięgu międzynarodowym. Informacje te inkwizytor przekazał do Rzymu, a stamtąd przekazane zostały władzom weneckim, które podjęły akcję represyjną, ale z umiarkowanym sukcesem[32].
Kongregacja Inkwizycji Rzymskiej rychło zdobyła silną pozycję wewnątrz Kurii Rzymskiej. Podczas Konklawe 1549–1550 kardynał Carafa używał zebranych w toku dochodzeń informacji w celu podważenia ortodoksji jednego z głównych kandydatów, Anglika Reginalda Pole’a[33]. Podczas pontyfikatu wybranego wówczas papieża Juliusza III (1550–1555) często dochodziło do sporów między papieżem a Carafą i innymi kardynałami inkwizytorami. Juliusz III był zwolennikiem łagodnego podejścia do heretyków i przynajmniej w kilku przypadkach interweniował na korzyść oskarżonych. 29 kwietnia 1550 roku ogłosił bardzo istotną regulację, umożliwiającą skruszonym heretykom na uzyskanie od inkwizytorów rozgrzeszenia prywatnie (in foro interno), bez konieczności publicznego (in foro esterno) wyrzekania się herezji (abiuracji) i związanych z tym upokorzeń[34]. Kardynał Carafa, który był dominującą osobowością w Kongregacji, nie mogąc liczyć na pełne poparcie papieża, nie wahał się podejmować działań inkwizycyjnych bez jego wiedzy i zgody[35].
W kwietniu 1555 roku kardynał inkwizytor Marcello Cervini został papieżem Marcelim II, ale jego pontyfikat trwał zaledwie kilka tygodni[36].
Pontyfikat Pawła IV (1555–1559)
W 1555 roku Gian Pietro Carafa sam objął tron papieski jako papież Paweł IV. Ranga Inkwizycji Rzymskiej w całym Kościele wówczas wzrosła, tym bardziej, że Paweł IV nadal osobiście uczestniczył w posiedzeniach Kongregacji i kierował jej pracami. 14 grudnia 1558 roku kardynał Michele Ghislieri został mianowany przez Pawła IV „wielkim inkwizytorem całego chrześcijaństwa” i pierwszym formalnym zwierzchnikiem Kongregacji, co było kolejnym krokiem w kierunku nadania bardziej zorganizowanej formy tej instytucji[uwaga 2]. Papież ten wydał kilka dekretów nakazujących sprawców określonych występków (np. unitarianizm, profanacja eucharystii, celebrowanie mszy bez święceń kapłańskich) karać śmiercią nawet, gdyby okazali skruchę i nie byli recydywistami. Rozszerzył także kompetencje inkwizytorów na występki nie podlegające dotąd ich jurysdykcji (np. symonia). Ponadto papież ten zabronił spowiednikom rozgrzeszania penitentów z błędów doktrynalnych; osoby takie, aby uzyskać rozgrzeszenie, musiały zgłosić się do inkwizytora i wyznać swoje przewinienia[37].
Śledztwa za pontyfikatu Pawła IV objęły nawet kardynałów. Na jego polecenie uwięziony został kardynał Giovanni Girolamo Morone. Papież polecił także wszczęcie śledztwa przeciwko kardynałowi Reginaldowi Pole i to w czasie, gdy ten był legatem w Anglii i wspierał dzieło rekatolicyzacji tego kraju. Przedwczesna śmierć uchroniła jednak Pole’a przed aresztowaniem. Oskarżonych o herezję zostało także kilku biskupów, m.in. Andrea Centanni z Limassol, Vittore Soranzo z Bergamo czy Giovanni Tommaso Sanfelice z Cava de’ Tirreni. 15 lutego 1559 roku Paweł IV wydał bullę Cum ex apostolatus officio, w której stwierdził, że wybór heretyka na Stolicę Piotrową jest nieważny z mocy prawa[38].
Paweł IV zaostrzył politykę wobec żydów oraz marranów, tj. żydów podejrzanych o fałszywe nawrócenie na chrześcijaństwo. W 1555 roku w Rzymie utworzono getto, a wiosną 1556 roku w Ankonie komisarze Inkwizycji Rzymskiej skazali na stos 24 marranów[39].
W 1559 roku Paweł IV opublikował pierwszy oficjalny Indeks ksiąg zakazanych, choć lokalne trybunały, a także niektóre uniwersytety, publikowały spisy ksiąg zakazanych już wcześniej[40]. W Republice Weneckiej powstały natomiast cztery nowe trybunały (Udine w 1556 roku, Feltre i Capodistria w 1558 roku, Portogruaro w 1559 roku)[41].
Ponieważ rządy Pawła IV były bardzo niepopularne, po jego śmierci w 1559 roku doszło w Rzymie do rozruchów, w trakcie których tłum splądrował gmach Inkwizycji Rzymskiej i zniszczył lub zrabował znaczną część jej dokumentacji[42].
Pontyfikat Piusa IV (1559–1565)
Śmierć Pawła IV i wstąpienie na tron papieski Piusa IV (1559–1565) doprowadziły do zmniejszenia wpływów Kongregacji w Kurii Rzymskiej. Nowy papież, choć sam był jednym z kardynałów inkwizytorów, oddalił zarzuty wobec kardynała Morone, odwołał też część dekretów Pawła IV rozszerzających kompetencje inkwizycji na niektóre czyny nie związane bezpośrednio z herezją. Mimo to jej działalność nie doznała większego uszczerbku[43].
18 czerwca 1564 roku papież Pius IV nakazał lokalnym trybunałom przysyłanie regularnych raportów ze swej działalności na ręce wielkiego inkwizytora Ghislieriego, co stanowiło istotny krok w procesie centralizacji inkwizycji rzymskiej[44]. 2 sierpnia 1564 roku Pius IV ostatecznie przekształcił Kongregację w stały organ Kurii Rzymskiej[45].
Za Piusa IV rozwiązane zostały spory z Republiką Wenecką dotyczące funkcjonowania w tym państwie inkwizycji. Na mocy porozumienia z 1560 roku inkwizytorem Wenecji miał być zawsze dominikanin, utworzony został także nowy trybunał dla diecezji Ceneda (1561). Od tej pory współpraca Kongregacji z Republiką w zwalczaniu herezji przebiegała bez większych zakłóceń[46].
W 1561 roku władze hiszpańskie w królestwie Neapolu zorganizowały ekspedycję zbrojną przeciwko skupiskom waldensów w Kalabrii. Wojskom towarzyszyli dominikanie Giulio Pavesi i Valerio Malvicino jako komisarze Rzymskiej Inkwizycji. Ponieważ waldensi stawili zbrojny opór, ekspedycja zamieniła się w krwawą rzeź; wioski Guardia i San Sisto zostały zrównane z ziemią, ponad 2 tysiące waldensów zostało zamordowanych, a ponad tysiąc trzysta znalazło się w więzieniach. Rzym na wieść o masakrze zadecydował o zmianie polityki wobec heretyków kalabryjskich i postanowił wysłać w ten rejon misjonarzy jezuickich[47].
W 1561 roku, Pius IV ustanowił trybunał inkwizycji na Malcie[48].
Pius IV doprowadził do końca obrady Soboru Trydenckiego. Po ich zakończeniu ogłosił nowy, uaktualniony Indeks dzieł zakazanych (1564)[49]. Za jego pontyfikatu Kongregacja kontynuowała też procesy przeciwko hierarchom podejrzanym o sprzyjanie protestantyzmowi[50]. Najbardziej znaczącym spośród tych hierarchów był francuski kardynał Odet de Coligny de Châtillon, który otwarcie przeszedł na kalwinizm. Został on potępiony 31 marca 1563 roku i pozbawiony urzędów i godności kościelnych, jednak Kongregacji nie udało się doprowadzić do jego aresztowania i ekstradycji przez Francję[51].
W 1563 roku Pius IV i jego siostrzeniec, arcybiskup Mediolanu Karol Boromeusz, wsparli lokalną opozycję przeciwko wprowadzeniu inkwizycji hiszpańskiej w księstwie Mediolanu. W rezultacie król Hiszpanii Filip II Habsburg musiał zrezygnować z tych planów[52].
Pontyfikat Piusa V (1566–1572)
W styczniu 1566 roku nowym papieżem został dotychczasowy wielki inkwizytor Michele Ghislieri, jako Pius V. Na jego pontyfikat przypada apogeum prześladowań sympatyków reformacji we Włoszech. Kongregacja Świętego Oficjum skutecznie wymuszała od władz lokalnych przekazywanie w jej ręce liderów grup dysydenckich, np. w 1566 roku książę Toskanii Cosimo I Medici zgodził się na ekstradycję do Rzymu Pietro Carnesecchiego, jednego z czołowych zwolenników doktryny Juana Valdesa. Został on stracony w Rzymie 1 października 1567 roku. Ogółem za Piusa V w Rzymie odbyło się ponad trzydzieści egzekucji z wyroku Inkwizycji Rzymskiej, przy czym, wzorem inkwizycji hiszpańskiej, odbywały się one publicznie, po okazałych ceremoniach pokutnych zwanych auto da fe[53].
Akcje represyjne na dużą skalę przeciwko sympatykom reformacji miały miejsce za jego pontyfikatu także w Faenzy, Bolonii, Ferrarze, Modenie, Mantui, Wenecji i przede wszystkim w Awinionie, gdzie do 1574 roku ogłoszono ponad 800 wyroków śmierci (choć wiele z nich zaocznie)[54].
Pius V wydał także szereg rozporządzeń dotyczących struktury terytorialnej i organizacyjnej inkwizycji. Utworzył nowy trybunał inkwizycyjny w Faenzy (1567) i ostatecznie potwierdził, że inkwizytorami w prowincjach Romanii i Marchii Ankońskiej mają być wyłącznie dominikanie, a nie franciszkanie[55]. Ponadto w 1569 roku Pius V zadecydował o odebraniu franciszkanom kilku okręgów inkwizytorskich powierzonych im w XIII wieku i przekazaniu ich dominikanom (Werona, Vicenza), uzasadniając to tym, że franciszkanie zaniedbali sprawowanie urzędu inkwizytorskiego[56]. Wydał on także rozporządzenia nadające inkwizytorom określone beneficja lub zobowiązujące biskupów do wypłacania im stałych pensji, co dało wielu trybunałom względną niezależność finansową[57].
W chwili śmierci Piusa V w 1572 roku inkwizycja we Włoszech była już zupełnie inną instytucją niż trzydzieści lat wcześniej, znacznie bardziej scentralizowaną i zbiurokratyzowaną[58].
Pontyfikat Grzegorza XIII (1572–1585)
Grzegorz XIII nie przywiązywał aż tak dużej wagi jak Pius V do działań inkwizycji, niemniej, nie wprowadził w tym zakresie żadnych istotnych zmian, pozostawiając Kongregacji wolną rękę[59]. Inkwizycja za jego czasów ograniczyła częste za Piusa V publiczne ceremonie pokutne auto da fe, także z uwagi na ich propagandowe wykorzystywanie przez polemistów z obozu protestanckiego[60]. Ponadto represje z końca lat 60. wyeliminowały główne grupy zwolenników reformacji we Włoszech, przez co zmniejszyła się potrzeba takich działań[61]. W związku z tym pontyfikat Grzegorza XIII zapoczątkowuje stopniowy zwrot zainteresowania inkwizytorów w kierunku innych spraw niż herezje protestanckie, takie jak magia, przesądy, niektóre występki seksualne (bigamia, solicytacja) czy nieortodoksyjne opinie wygłaszane przez zwykłych katolików[62]. W 1582 roku kilkanaście osób oskarżonych o czary zostało spalonych w Awinionie, co było jednym z ostatnich tego rodzaju epizodów w dziejach inkwizycji rzymskiej[63]. Szczególnie dużo spraw za czasów Grzegorza XIII dotyczyło podejrzeń o kryptojudaizm[64]. W 1576 roku zakończył się także trwający 17 lat proces arcybiskupa Toledo Bartolomé Carranzy[65]. W 1578 roku Grzegorz XIII ustanowił trybunał inkwizycyjny w Zadarze w Dalmacji (należącej do Wenecji)[66].
Zwierzchnikami Inkwizycji Rzymskiej za Grzegorza XIII byli kolejno kardynałowie Scipione Rebiba (do 1577 roku) i Giacomo Savelli (1577–1587)[67]. Za jego czasów nastąpił dalszy wzrost kontroli Kongregacji nad trybunałami lokalnymi. W 1580 roku inkwizytorzy lokalni zostali zobowiązani do składania jej corocznych raportów zawierających listę wyroków skazujących, a dwa lata później do sporządzania zestawień przychodów i wydatków. W celu zapewnienia trybunałom regularnych dochodów Grzegorz XIII wydał zresztą dodatkowe rozporządzenia nadające im pensje i beneficja[68]. W 1578 roku działający w Rzymie hiszpański kanonista Francisco Peña wydał drukiem i opatrzył komentarzami podręcznik dla inkwizytorów autorstwa Nicolasa Eymerica Directorium Inquisitorum[69].
16 września 1572 roku Grzegorz XIII utworzył Kongregację Indeksu, mającą się zajmować cenzurą publikacji i wydawaniem Indeksu ksiąg zakazanych we współpracy z Kongregacją Inkwizycji Rzymskiej[70].
Pontyfikat Sykstusa V (1585–1590)
Następca Grzegorza XIII, Sykstus V, jeszcze jako Felice Peretti OFMConv był inkwizytorem Wenecji (1557–1560). Jego pontyfikat pod wieloma względami był przełomowy dla inkwizycji rzymskiej. 22 stycznia 1588 roku wydał bullę Immensa aeterni, reformującą Kurię Rzymską i zarząd Państwem Kościelnym. Święte Oficjum, zwane odtąd oficjalnie Najwyższą Świętą Kongregacją Inkwizycji Rzymskiej i Powszechnej, na stałe weszło w skład rządu papieskiego[71]. Za Sykstusa V Kongregacja przejęła od władz zakonnych prawo nominacji inkwizytorskich w ostatnich okręgach, które zachowywały jeszcze pod tym względem autonomię (Mediolan w 1587 roku, Parma w 1588 roku). Było to swego rodzaju przypieczętowanie procesu centralizacji inkwizycji rzymskiej i podporządkowywania Kongregacji trybunałów lokalnych[72]. Kongregacja wzmocniła też więzi z nielicznymi trybunałami inkwizycyjnymi funkcjonującymi jeszcze wówczas na północ od Alp (np. Besançon w 1588 roku)[73]. W 1585 roku zorganizowano także stały trybunał inkwizycyjny w Neapolu z udziałem przedstawiciela Kongregacji, tytułowanego jako minister delegowany Inkwizycji w Neapolu[74].
W 1586 roku, z uwagi na ciężką chorobę wielkiego inkwizytora Giacomo Savelliego, papież utworzył urząd kardynała sekretarza Inkwizycji Rzymskiej, na którego ręce miała być odtąd kierowana wszelka korespondencja. Urząd ten objął kardynał Giulio Antonio Santori[75]. Santori, jako kardynał sekretarz, wywarł znaczące piętno na tej instytucji, tym bardziej, że po śmierci Savelliego w 1587 roku zaniechano kolejnych nominacji na urząd wielkiego inkwizytora, co uczyniło sekretarza faktycznym zwierzchnikiem Kongregacji. Na czterech kolejnych konklawe w latach 1590–1592 Santori był poważnym kandydatem do tronu papieskiego. Udało mu się przeforsować i utrwalić wśród inkwizytorów racjonalne podejście do problematyki czarów i czarownic (w tym zwłaszcza domniemanych lotów na sabat). Dzięki temu od końca XVI wieku inkwizycja rzymska nie tylko nie paliła czarownic na stosie, ale wręcz wielokrotnie ingerowała w postępowania wszczęte przez sądy świeckie, ratując podsądnym życie (np. w Triora w Ligurii w 1588 roku)[76]. Dla odmiany jednak, bulla Sykstusa V Coeli et terrae ze stycznia 1586 roku rozszerzała kompetencje inkwizytorów na praktycznie wszelkie formy praktyk magicznych, takie jak astrologia, wróżbiarstwo i wzywanie demonów[77]. O ile więc inkwizycja rzymska nie uczestniczyła w polowaniach na rzekomych uczestników sabatów, o tyle konsekwentnie ścigała osoby oddające różnego rodzaju praktykom magicznym[78].
Za pontyfikatu Sykstusa V w Wenecji i Bolonii doszło do ostatnich udokumentowanych egzekucji włoskich zwolenników reformacji[79]. Wprawdzie egzekucje protestantów miały miejsce we Włoszech także w późniejszych latach, jednak dotyczyły one cudzoziemców[80].
Okres stabilizacji (ok. 1590–XVIII wiek)
Pontyfikat Sykstusa V zamyka okres formowania się i rozwoju inkwizycji rzymskiej jako instytucji i rozpoczyna zarazem okres stabilizacji jej działań. Już pod koniec XVI wieku jej przedstawiciele mówili o utrwalonym „stylu Inkwizycji” (stylus officii Inquisitionis), jaki został wypracowany[81]. Trybunały inkwizycyjne we Włoszech kontynuowały swoją działalność w sposób niemalże niezakłócony co najmniej do połowy XVIII stulecia, nie napotykając na opozycję, która by kwestionowała sam sens ich istnienia i działalności[82].
Po roku 1588 utworzonych zostało kilka nowych trybunałów. W 1598 roku, po przyłączeniu Ferrary do Państwa Kościelnego, spod jurysdykcji tamtejszego trybunału wyłączono okręgi, które pozostały pod władzą książąt Este i utworzono dla nich trybunały w Modenie i Reggio Emilia. W 1614 Paweł V utworzył trybunał w Cremie, która była wenecką eksklawą otoczoną ziemiami należącymi do księstwa Mediolanu. W ciągu XVII wieku powstały także trzy nowe trybunały w Państwie Kościelnym: Fermo i Gubbio w 1631 roku oraz Spoleto w 1685 roku[83].
Inkwizycja rzymska pozostawała w tym okresie jedną z najbardziej wpływowych instytucji w Kościele. Spośród 24 papieży wybranych między rokiem 1590 a 1800, aż trzynastu było w chwili wyboru kardynałami inkwizytorami:
- Urban VII (Gianbattista Castagna, pontyfikat 1590)[84]
- Innocenty IX (Gianantonio Facchinetti, 1591)[84]
- Paweł V (Camillo Borghese, 1605–1621)[84]
- Innocenty X (Giovanni Battista Pamphili, 1644–1655)[85]
- Aleksander VII (Fabio Chigi, 1655–1667)[86]
- Klemens IX (Giulio Rospigliosi, 1667–1669)[87]
- Aleksander VIII (Pietro Ottoboni, 1689–1691)[88]
- Klemens XI (Giovanni Francesco Albani, 1700–1721)[89]
- Benedykt XIII (Vincenzo Maria Orsini OP, 1724–1730)[90]
- Klemens XII (Lorenzo Corsini, 1730–1740)[91]
- Benedykt XIV (Prospero Lambertini, 1740–1758)[92]
- Klemens XIV (Lorenzo Ganganelli OFMConv, 1769–1774)[93]
- Pius VII (Barnaba Chiaramonti OSB, 1800–1823)[94]
Papieże Klemens X (Emilio Altieri, 1670–1676) i Innocenty XII (Antonio Pignatelli, 1691–1700) nie byli wprawdzie kardynałami inkwizytorami, ale ten pierwszy przed promocją kardynalską był przez wiele lat (1661–1669) konsultorem Kongregacji Świętego Oficjum[95], a drugi – w latach 1646–1649 sprawował urząd inkwizytora na Malcie[96].
Ponadto papieże Urban VIII (Maffeo Barberini, 1623–1644) i Pius VI (Giovanni Angelo Braschi, 1775–1799) byli członkami jedynie Kongregacji Indeksu (Urban VIII był nawet jej prefektem)[97].
W Kongregacji Świętego Oficjum oraz w Kongregacji Indeksu zasiadało także wielu wybitnych i powszechnie szanowanych kardynałów, np. kanonizowany później Robert Bellarmin (1542–1621), historyk i pisarz Guido Bentivoglio (1577–1644) czy ceniony znawca historii i uchwał Soboru Trydenckiego Francesco Maria Sforza Pallavicini (1607–1667)[98].
Po rozbiciu zorganizowanych grup protestanckich inkwizycja zajmowała się głównie pilnowaniem prawowierności i moralności zwykłych katolików, co przełożyło się także na spadek liczby formalnych procesów, a także surowości orzekanych kar[99]. Liczba wyroków śmierci, stosunkowo duża jeszcze za pontyfikatu Klemensa VIII (1592–1605), systematycznie zmniejszała się i około połowy XVII wieku inkwizycja rzymska w zasadzie zaprzestała stosowania tej kary. Nieliczne wyjątki, jakie zdarzały się jeszcze aż do 1761 roku, dotyczyły niemal wyłącznie dwóch szczególnych kategorii występków: profanacji konsekrowanych hostii i sprawowania mszy bez święceń kapłańskich. W 1677 roku papież Innocenty XI potwierdził zapomniane już nieco rozporządzenia Pawła IV z 1559 roku o karaniu takich czynów śmiercią. Jedynym znanym heretykiem straconym przez inkwizycję rzymską po śmierci papieża Urbana VIII (1644) był Vincenzo Pellicciari, stracony w Modenie w 1727 roku. O wymierzeniu mu kary śmierci za nieortodoksyjne poglądy na temat Dziewicy Maryi zadecydował osobiście papież Benedykt XIII wbrew opinii kardynałów inkwizytorów[100]. Wyraźny spadek liczby egzekucji w stosunku do XVI wieku niekoniecznie oznacza jednak zmniejszoną aktywność trybunałów. Choć trybunały w Wenecji i Udine rzeczywiście odnotowały znaczny spadek liczby rozpatrywanych spraw po około 1650 roku, trybunały w Sienie, Modenie i na Malcie utrzymywały bardzo wysoki poziom aktywności do samego końca swego istnienia[101].
W latach 1596, 1664, 1681, 1711, 1758 i 1786 ukazały się kolejne, poprawione wydania Indeksu ksiąg zakazanych, którego egzekwowanie stanowiło niemałą część zadań inkwizytorów[102]. W ciągu XVII i XVIII wieku pojawiły się też nowe idee i ruchy, które Kościół uznawał za groźne dla swej doktryny. W tym czasie jednym z głównych problemów doktrynalnych wewnątrz Kościoła były ruchy mistyczne i pobożnościowe, podejrzewane o odstępstwa od ortodoksji, takie jak kwietyzm czy jansenizm. Potępienie kwietyzmu przez Innocentego XI w 1687 roku doprowadziło do wytoczenia procesu przeciwko kardynałowi Pierowi Matteo Petrucciemu, sympatykowi tych idei. W rezultacie kardynał ten musiał wyrzec się swych poglądów. Natomiast jansenizm największe poparcie zyskał we Francji i Niderlandach, a więc poza zasięgiem działalności trybunałów inkwizycji rzymskiej[103]. W 1738 roku papież Klemens XII potępił masonerię, a jej członkowie znaleźli się w zainteresowaniu trybunałów inkwizycyjnych. Głośnym echem odbił się proces toskańskiego poety i sekretarza loży masońskiej we Florencji Tommaso Crudeliego, który został aresztowany przez trybunał florencki w 1739 roku i spędził w więzieniu prawie dwa lata. Na dłuższą metę jednak inkwizycja nie była w stanie zapobiec działalności lóż masońskich we Włoszech[104].
Jednym z najbardziej znanych i zarazem najbardziej kontrowersyjnych epizodów w dziejach inkwizycji rzymskiej jest potępienie dzieła Mikołaja Kopernika O obrotach sfer niebieskich w 1616 roku i skazanie w 1633 roku Galileusza (1564–1642) na areszt domowy jako zwolennika teorii heliocentrycznej. Literatura heliocentryczna została wówczas umieszczona na Indeksie dzieł zakazanych. Ogólny zakaz czytania i publikowania takiej literatury został uchylony przez Benedykta XIV w 1757 roku, jednak niektóre pojedyncze publikacje (w tym dzieło Kopernika) znalazły się jeszcze na Indeksie z 1819 roku. Dopiero w 1822 roku Kongregacja Indeksu przyznała, że teoria heliocentryczna została naukowo udowodniona i publikacje podające ten fakt mogą ukazywać się bez żadnych przeszkód. Kolejne wydanie Indeksu z 1835 roku nie zawierało już tego rodzaju literatury. W 1992 roku papież Jan Paweł II oficjalnie zrehabilitował Galileusza[105].
Choć do połowy XVIII wieku we Włoszech nie kwestionowano w zasadzie sensu istnienia inkwizycji, nie wykluczało to sporów na poziomie lokalnym, na ogół o charakterze jurysdykcyjnym. Władze państw północnowłoskich niemal od samego początku próbowały uzyskać wpływ na działalność trybunałów i ograniczać bezpośrednie ingerencje Rzymu. W Republice Weneckiej od 1547 roku w trybunałach zasiadali przedstawiciele władz świeckich. W Genui ingerencje władz nasiliły się od lat 70. XVII wieku i doprowadziły do znacznego ograniczenia samodzielności trybunału inkwizycyjnego, m.in. poprzez narzucenie inkwizytorowi asysty świeckich „protektorów”[106].
Szczególnie ostry charakter miały konflikty w księstwie Sabaudii za Wiktora Amadeusza II (pan. 1675–1730). Władca ten począwszy od 1698 roku wetował nominacje inkwizytorskie dokonywane przez Kongregację, doprowadzając stopniowo do trwałych wakatów na stanowiskach inkwizytorów większości sabaudzkich trybunałów (Saluzzo i Asti w 1698 roku, Turyn w 1708 roku, Alessandria w 1709 roku, Vercelli w 1712 roku, Casale Monferrato w 1713 roku, Mondovì w 1717 roku). Nie oznaczało to likwidacji tych trybunałów, ale obniżyło ich rangę, gdyż były kierowane jedynie przez wikariuszy, a nie pełnoprawnych inkwizytorów[107]. Ponadto Wiktor Amadeusz II w sprawach dotyczących wiary faworyzował sądy biskupie oraz świeckie w stosunku do inkwizycji, której jurysdykcja obejmowała zresztą tylko część terytorium kraju, gdyż nie podlegały jej diecezja nicejska, opactwo terytorialne Pinerolo i archidiecezja Tarentaise oraz jej sufraganie (Genewa-Annecy, Maurienne i Aosta). W rezultacie na początku XVIII wieku w Sabaudii zauważalny jest wzrost aktywności sądów świeckich w dziedzinach do tej pory zdominowanych przez inkwizycję, jak np. procesy o czary. Sytuacja taka utrzymała się już do końca istnienia inkwizycji w tym kraju[108].
Zniesienie lokalnych trybunałów inkwizycyjnych (1746–1809/1810)
XVIII wiek to okres Oświecenia, rozwoju idei tolerancji religijnej oraz nowego spojrzenia na stosunki państwa i Kościoła. Idee te zostały potępione przez Kościół, a wielu oświeceniowych autorów znalazło się na Indeksie, niemniej inkwizycja nie była w stanie zapobiec rozszerzaniu się tych poglądów wśród włoskich elit, w tym także na dworach władców. Wpływ idei oświeceniowych początkowo objawiał się w zwiększaniu ingerencji państwa w sprawy religijne i ograniczaniu kompetencji instytucji kościelnych, w tym inkwizycji, w końcu jednak doszło do zapoczątkowania procesu likwidacji trybunałów inkwizycyjnych, uznawanych przez filozofów oświeceniowych za szkodliwy anachronizm. Przykładem ograniczania kompetencji inkwizycji może być przejęcie przez urzędników państwowych kontroli nad cenzurą publikacji w Wielkim Księstwie Toskanii w 1743 roku czy odbieranie przywilejów podatkowych członkom wspierających inkwizycję świeckich konfraterni zwanych crocesignati[109].
Pierwszym państwem włoskim, które zniosło inkwizycję, było królestwo Neapolu. Już w 1692 roku na skutek konfliktu z władzami lokalnymi wygnany został ostatni minister delegowany Inkwizycji, biskup Giovanni Battista Giberti (zm. 1720)[110]. Trybunał inkwizycyjny w tym mieście działał jeszcze przez ponad pół wieku, choć kierowali nim niżsi rangą urzędnicy archidiecezjalni podlegli wikariuszowi generalnemu[111]. Pod wpływem narastającej krytyki procedury inkwizycyjnej, król Karol VII Burbon w dniu 29 grudnia 1746 roku wydał dekret rozwiązujący neapolitański trybunał inkwizycyjny i nakazujący, by wszelkie procesy w sprawach wiary były prowadzone od tej pory przez zwykłe sądy diecezjalne zgodnie ze standardową procedurą kryminalną (tzw. via ordinaria)[112].
Kolejnym państwem włoskim, które podjęło próbę likwidacji inkwizycji, było księstwo Parmy i Piacenzy. Książę Ferdynand I Parmeński z dynastii Burbonów początkowo sprzyjał ideom oświeceniowym, a jego premierem był Francuz Guillaume Du Tillot, który przeprowadził w kraju wiele reform. 9 lutego 1768 roku rząd księstwa wygnał inkwizytora Piacenzy Francesco Vincenzo Ciacchiego za odmowę podporządkowania się wcześniejszym rozporządzeniom znoszącym przywileje podatkowe crocesignati. Rok później, 27 lutego 1769 roku, zmarł inkwizytor Parmy Pietro Martire Cassio i jeszcze tego samego dnia rząd wydał dekret o formalnym zniesieniu inkwizycji w księstwie. Jednak już w 1771 roku wskutek intryg dworskich doszło do wygnania Tillota, a władzę przejęła frakcja konserwatywna, związana z księżną Marią Amalią Habsburg. 29 lipca 1780 roku doszło do podpisania konkordatu między księciem Ferdynandem I a Stolicą Apostolską i w rezultacie 2 sierpnia 1780 roku trybunały w Parmie i Piacenzy zostały ponownie powołane do życia[113]. Trwałe zniesienie inkwizycji nastąpiło dopiero po śmierci Ferdynanda I i okupacji księstwa przez wojska francuskie. 3 czerwca 1805 roku skasowane zostały konwenty dominikańskie w Parmie i Piacenzy, będące siedzibami inkwizycji[114].
Kolejnym państwem, w którym zniesiono inkwizycję, było rządzone przez Austrię Księstwo Mediolanu, jednak proces ten, planowany co najmniej od 1771 roku, trwał blisko dekadę. Po śmierci inkwizytorów Pawii (23 lutego 1774) oraz Cremony (26 stycznia 1775) władze austriackie nie zgodziły się na mianowanie ich następców. 9 marca 1775 roku cesarzowa Maria Teresa ogłosiła dekret znoszący trybunały inkwizycyjne, z zastrzeżeniem, że żyjący jeszcze inkwizytorzy Mediolanu i Como dożywotnio zachowają swoje pensje i tytuły. Ostatni inkwizytor Mediolanu Giovanni Francesco Cremona zmarł 10 marca 1779 roku, natomiast trybunał w Como istniał do 9 maja 1782 roku[115]. W sąsiednim księstwie Mantui, także rządzonym przez Austrię, ale formalnie odrębnym, trybunał inkwizycji został zlikwidowany w kwietniu 1782 roku przez cesarza Józefa II, następcę Marii Teresy[116].
W ślady Mediolanu i Mantui poszła Toskania, gdzie od 1765 roku wielkim księciem był syn Marii Teresy Piotr Leopold Habsburg. Samodzielność i kompetencje tamtejszych trybunałów inkwizycyjnych były systematycznie ograniczane już od lat 40. XVIII wieku, a ich ostateczne rozwiązanie nastąpiło na mocy dekretu książęcego z dnia 5 lipca 1782 roku[117].
Podobny przebieg jak w księstwach Mediolanu oraz Piacenzy i Parmy miało zniesienie inkwizycji w księstwie Modeny. Kiedy w czerwcu 1780 roku zmarł inkwizytor Reggio Emilia Carlo Giacinto Belleardi, książę Ercole III d’Este nie zgodził się na mianowanie jego następcy i dekretem z 24 czerwca 1780 roku zniósł trybunał w Reggio Emilia, a podległy mu okręg podporządkował trybunałowi w stolicy księstwa Modenie. Pięć lat później, 6 września 1785 roku zmarł inkwizytor Modeny Giuseppe Maria Orlandi i jeszcze tego samego dnia książę wydał dekret o zniesieniu inkwizycji w księstwie[118].
W chwili wybuchu rewolucji francuskiej w 1789 roku inkwizycja rzymska działała wciąż w Państwie Kościelnym (w tym w Awinionie), Republice Weneckiej, Republice Genui, Księstwie Parmy i Piacenzy, kontynentalnej części Królestwa Sardynii (tj. w Piemoncie) oraz na Malcie i w Kolonii. Zniesienie trybunałów inkwizycyjnych w tych krajach nie było wynikiem suwerennej decyzji ich władców, lecz inwazji rewolucyjnej (a potem napoleońskiej) Francji i dokonywało się w warunkach zawieruchy wojennej. Biorąc ten fakt pod uwagę, w obecnym stanie badań nie zawsze jest możliwe precyzyjne ustalenie dat rozwiązania poszczególnych trybunałów, niewykluczone zresztą, że w niektórych przypadkach nigdy nie wydano żadnego formalnego aktu w tym przedmiocie.
W 1790 roku wojska francuskie zajęły papieską eksklawę w Awinionie i od razu wygnały tamtejszego inkwizytora Jean-Baptiste Mabila[119]. Cztery lata później Francuzi zajęli Kolonię, a ich wojska obsadziły tamtejszy klasztor dominikanów[120], będący siedzibą inkwizytora Hyacintha Francka (zm. po 1796 r.)[121]. W ten sposób likwidacji uległ ostatni trybunał spoza Włoch.
W Genui trybunał inkwizycyjny został zniesiony prawdopodobnie przez władze utworzonej przez generała Napoleona Bonaparte Republiki Liguryjskiej, jednak nie zachował się żaden akt formalnie go rozwiązujący. Na podstawie zachowanej dokumentacji finansowej można określić prawdopodobny czas jego likwidacji na luty 1798[122].
Malta została zajęta przez flotę francuską w czerwcu 1798 roku, jednak już 26 maja miejscowy inkwizytor Giulio Carpegna opuścił wyspę. Władze francuskie 13 lipca 1798 roku wydały dekret rozwiązujący wszystkie sądy kościelne istniejące na Malcie, w tym także trybunał inkwizycji[123].
Trybunały inkwizycyjne w Piemoncie (Saluzzo, Asti, Turyn, Novara, Casale, Mondovì, Alessandria, Vercelli i Tortona), w części kierowane jedynie przez wikariuszy, zostały zniesione w dniu 28 stycznia 1799 roku przez marionetkowy rząd tymczasowy, utworzony przez wojska francuskie po zajęciu regionu kilka tygodni wcześniej. Niedługo potem jednak, w maju 1799 roku, Francuzi zostali wyparci z Piemontu przez Austriaków i Rosjan, którzy przywrócili władzę króla Karola Emanuela IV. 28 lipca 1799 roku rząd monarchiczny wydał dekret o przywróceniu inkwizycji. Restauracja monarchii trwała jednak krótko. Niespełna rok później Francuzi ponownie zajęli Piemont i utworzona przez nich Rada Piemontu (Consulta del Piemonte) dekretem z dnia 23 lipca 1800 roku definitywnie zlikwidowała miejscowe trybunały[124].
Znacznie trudniej jest ustalić chronologię likwidacji trybunałów w Republice Weneckiej; państwo to w wyniku inwazji francuskiej w 1797 roku przestało bowiem istnieć, a w wielu podległych jej dotąd miastach powoływane były rewolucyjne republiki municypalne (np. Crema, Bergamo). Na mocy traktatu pokojowego z Campo Formio (17 października 1797 roku) większa część terytorium Republiki została przyłączona do Austrii, ale kilka zachodnich okręgów weszło w skład utworzonej kilka miesięcy wcześniej Republiki Cisalpińskiej. Wiadomo, że w ciągu 1797 roku likwidacji uległy trybunały w Wenecji (prawdopodobnie w maju), Brescii (29 maja), Rovigo (9 czerwca), Vicenzy (2 lipca), Weronie (4 lipca), Padwie (17 lipca), Bergamo (prawdopodobnie w lipcu) i Cremie (12 sierpnia), choć w przypadku Wenecji i Bergamo nie da się ustalić konkretnych dat dziennych[125]. Natomiast trybunały działające na ziemiach, które w 1797 roku zostały zajęte przez Austrię (Belluno, Udine, Capodistria, Zadar, Treviso i Conegliano) kontynuowały działalność jeszcze przez kilka lat, jednak w 1805 roku ziemie te również znalazły się pod władzą Francuzów i weszły w skład utworzonego wówczas Królestwa Włoch. Ostatni inkwizytor Belluno, Damiano Miari, zmarł w 1805 roku[126]. 28 lipca 1806 roku rozwiązane zostały konwenty franciszkańskie w Belluno, Treviso, Udine, Capodistrii i Conegliano, będące siedzibami trybunałów inkwizycji[127]. Konwent dominikański w Zadarze w Dalmacji został zlikwidowany przez Francuzów niewiele później, 8 stycznia 1807 roku[128].
Równie trudne jak w przypadku trybunałów weneckich jest ustalenie chronologii likwidacji trybunałów w Państwie Kościelnym. Na ziemiach tych począwszy od 1796 roku wybuchały rewolty przeciwko rządom papieskim, a Francuzi niezwłocznie po ich zajęciu tworzyli nowe rządy republikańskie. W Bolonii miejscowy trybunał został zlikwidowany już 24 czerwca 1796 roku przez dowództwo francuskie[129], a w Ferrarze 22 października 1796 roku przez miejscowy rząd rewolucyjny (Amministrazione Centrale del Ferrarese)[130]. Trybunał w Faenzy został zlikwidowany wraz z miejscowym konwentem dominikańskim w lipcu 1797 roku[131]. Dnia 8 maja 1798 roku również w Rimini ogłoszono kasatę prawie wszystkich zgromadzeń zakonnych, w tym będącego siedzibą inkwizycji konwentu dominkańskiego[132]. Sądy inkwizycyjne w Perugii i Spoleto zostały rozwiązane dekretem marionetkowej, napoleońskiej „Rady Nadzwyczajnej dla Państwa Rzymskiego” z 2 lipca 1809[133].
Najpóźniejszą możliwą datą rozwiązania pozostałych trybunałów w Państwie Kościelnym, które znalazły się w granicach królestwa Włoch, jest 25 kwietnia 1810 roku. Dekretem z tego dnia Napoleon rozwiązał wszystkie zgromadzenia zakonne w tym królestwie, co oznaczało rozwiązanie konwentów dominikańskich w Ankonie, Fermo i Gubbio, będących siedzibami inkwizycji[134].
Inwazja francuska nie pozostała bez wpływu na funkcjonowanie samej Kongregacji Świętego Oficjum. W czasie krótkiego istnienia Republiki Rzymskiej w 1798 roku wiele jej dokumentów z ostatnich lat zostało zniszczonych przez rewolucjonistów. Aneksja Państwa Kościelnego przez Francję w 1809 roku doprowadziła do faktycznej likwidacji Kongregacji na kilka lat. Kongregacja, jako rzymski trybunał inkwizycyjny, została objęta dekretem abolicyjnym z 2 lipca 1809. Papież Pius VII i kardynałowie stali się więźniami Francuzów. Sekretarz Kongregacji Leonardo Antonelli (mianowany w listopadzie 1800 roku) zmarł w Senigalli 23 stycznia 1811 roku. Katastrofalne skutki miała decyzja Napoleona o wywiezieniu archiwów Kongregacji do Paryża, gdyż większość tych zasobów uległa później zniszczeniu lub rozproszeniu[135].
Okres 1814–1908
Klęska Napoleona Bonaparte w 1814 roku i odbyty rok później Kongres wiedeński doprowadziły do przywrócenia Państwa Kościelnego wraz ze wszystkimi jego instytucjami, nie wyłączając inkwizycji. Już 20 maja 1814 roku papież Pius VII mianował nowego sekretarza Kongregacji w osobie kardynała Giulio della Somaglii, a w ciągu następnych dziesięciu lat przywrócone zostały trybunały lokalne w Bolonii, Faenzy, Ankonie, Fermo, Spoleto, Gubbio i Perugii[136]. Odtworzono także trybunał dla okręgu Rimini, ale jego siedzibę przeniesiono do Pesaro[137]. Na przywrócenie inkwizycji rzymskiej nie zdecydowało się jednak żadne inne włoskie państwo[138]. W roku 1816 prałat Marino Marini został wysłany do Paryża w celu odzyskania archiwów Stolicy Apostolskiej, w tym Inkwizycji. Z uwagi na ogromne koszty transportu, podjął on decyzję o wyselekcjonowaniu dokumentacji niezbędnej do funkcjonowania poszczególnych urzędów i kongregacji i zniszczeniu pozostałej, uznanej za nieistotną. Niestety, do tej drugiej kategorii zaliczona została większa część dokumentacji procesowej Inkwizycji[139].
Papież Pius VII dokonał w 1816 roku reformy procedury inkwizycyjnej, m.in. zniósł zasadę nieujawniania podejrzanym imion świadków oraz zakazał stosowania tortur[140].
Urząd inkwizytorski, sprawowany teraz już wyłącznie przez dominikanów, nadal cieszył się dużym prestiżem w tym zakonie. W 1838 roku inkwizytor Bolonii Angelo Domenico Ancarani został wybrany generałem zakonu dominikańskiego[141]. Trzej kolejni następcy Piusa VII, tj. Leon XII (Annibale della Genga, 1823–1829), Pius VIII (Francesco Castiglioni, 1829–1830) i Grzegorz XVI (Mauro Cappellari OCam, 1831–1846) byli uprzednio, podobnie jak sam Pius VII, kardynałami inkwizytorami[142].
Niewiele da się powiedzieć na temat działalności odnowionych trybunałów inkwizycyjnych w Państwie Kościelnym po roku 1814, gdyż nie było to jak dotąd przedmiotem poważniejszych badań historycznych[143]. Wiadomo, że inkwizycja była częścią machiny represyjnej zwalczającej ruch karbonariuszy oraz tzw. „sektę liberałów”, czyli osób przeciwnych świeckiej władzy papieża, jednak skala tych represji i ich dokładny przebieg nie są znane[144]. Wiadomo też, że inkwizycja była jedną z głównych instytucji egzekwujących regulacje ograniczające prawa żydów w Państwie Kościelnym[145]. Najbardziej znanym epizodem z tego okresu jest sprawa odebrania w 1858 roku żydowskim rodzicom w Bolonii kilkuletniego syna Edgardo Mortary, który został ochrzczony przez niańkę. Prawo kościelne w takim przypadku nakazywało, że ochrzczone dziecko musi się wychowywać wśród chrześcijan. Nakaz odebrania rodzicom Edgardo Mortary wydał inkwizytor Bolonii Pier Gaetano Feletti. Sprawa ta odbiła się szerokim echem w międzynarodowej prasie i negatywnie wpłynęła na wizerunek Stolicy Apostolskiej[146]. Nadal jednak inkwizytorzy zajmowali się czynami tradycyjnie wchodzącymi w zakres ich kompetencji, takimi jak bluźnierstwa, przesądy, nieortodoksyjne opinie, solicytacje czy wielożeństwo[147]. W XIX wieku ukazało się też pięć kolejnych edycji Indeksu ksiąg zakazanych – w latach 1819, 1835, 1877, 1881 i 1900[148].
Kres lokalnym trybunałom w Państwie Kościelnym przyniosło dopiero zjednoczenie Włoch przez Królestwo Sardynii w drugiej połowie XIX wieku. Władze sardyńskie, zajmując począwszy od 1859 roku kolejne prowincje podległe papiestwu, likwidowały trybunały inkwizycji. Trybunały w prowincji Romania (Bolonia, Faenza) zostały zniesione na mocy dekretu z 14 listopada 1859 roku[149], natomiast trybunały w Umbrii i Marche na mocy dekretów odpowiednio z 20 i 27 września 1860 roku[150]. Prowincje te w 1861 roku weszły w skład zjednoczonego Królestwa Włoch. Państwo Kościelne, ograniczone już tylko do Rzymu i Lacjum, przetrwało jedynie do roku 1870. Aneksja Rzymu nie doprowadziła do likwidacji Kongregacji Świętego Oficjum, która była organem Kurii Rzymskiej, ale uniemożliwiła jej definitywnie wykonywanie funkcji policyjno-sądowych.
Stolica Apostolska nie uznała aneksji Państwa Kościelnego przez Włochy i nie od razu pogodziła się z dokonaną w latach 1859–1860 likwidacją trybunałów inkwizycyjnych. Tytularni inkwizytorzy lokalnych trybunałów występują w dokumentach Kongregacji Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji aż do 1880 roku, a sama Kongregacja zachowała w swej oficjalnej nazwie słowo Inkwizycja aż do 1908 roku[151].
W chwili utworzenia Kongregacji w 1541/1542 roku średniowieczne trybunały inkwizycyjne kierowane przez dominikanów istniały w wielu krajach poza Włochami, jednak w ciągu następnych kilkudziesięciu lat w większości zanikły i trudno uznawać je za część inkwizycji rzymskiej. W jednych krajach było to spowodowane zwycięstwem idei tolerancji religijnej (np. w Polsce). Natomiast w innych było to wynikiem przemian ustrojowych, jakie w nich zachodziły. W wielu regionach (Francja, Niderlandy, Franche-Comté) zadanie zwalczania herezji zostało przekazane sądom świeckim, mającym znacznie większe możliwości realnego działania niż słabe organizacyjnie i niewydolne trybunały papieskiej inkwizycji[152].
Zanik inkwizycji dominikańskiej w Europie północnej
We Francji ciężar walki z reformacją od samego początku wziął na siebie parlament paryski, nie oglądając się specjalnie na sądownictwo kościelne. W 1557 roku zmarł ostatni inkwizytor generalny królestwa Francji Mathieu d’Ory, którego jurysdykcja obejmowała północną część kraju. Po jego śmierci pojawiła się wprawdzie koncepcja zreformowania inkwizycji we Francji na wzór hiszpański i papież Paweł IV nawet mianował w tym celu trzech kardynałów, jednak plan ten napotkał zdecydowany opór parlamentu paryskiego i bardzo szybko upadł[153]. Z kolei w Lotaryngii ostatni inkwizytor Jean Beguinet zmarł w 1558 roku[154]. W Polsce działalność papieskiej inkwizycji ustała mniej więcej w tym samym czasie (1552)[155].
Nieco dłużej (do 1608 roku) dominikańska inkwizycja funkcjonowała, aczkolwiek tylko nominalnie, w Niderlandach. Już w latach 20. XVI wieku cesarz Karol V Habsburg nadał kompetencje do zwalczania herezji także sądom świeckim, a ponadto utworzył mieszaną, świecko-kościelną inkwizycję niderlandzką, która wraz ze świeckimi sądami całkowicie zmarginalizowała trybunały dominikańskie. Choć w ciągu XVI wieku Niderlandy były ośrodkiem jednych z najintensywniejszych prześladowań protestantów, represje te nie były w żaden sposób sterowane czy koordynowane przez Kongregację Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji. Również nominacje dominikańskich inkwizytorów dokonywane były jedynie przez władze zakonne prowincji dominikańskiej Germania Dolna, a nie przez Kongregację. Dwaj ostatni inkwizytorzy dominikańscy, Dominique Anseau (inkwizytor Cambrai) oraz Jakoob van Gheely (inkwizytor Mechelen), zmarli w 1608 roku[156].
Zanik franciszkańskiej inkwizycji w Dalmacji
Zgodnie z regułami ustalonymi pod koniec XIII wieku, na obszarze Istrii i Dalmacji działali inkwizytorzy z zakonu franciszkańskiego. Kongregacja Świętego Oficjum już kilka lat po swoim utworzeniu zaczęła wysyłać w ten rejon swoich komisarzy, takich jak np. Annibale Grisonio. Jednak władze franciszkańskiej prowincji Dalmacji korzystały ze swych prerogatyw niemal do końca XVI wieku. W Istrii działalność franciszkańskiej inkwizycji została włączona w struktury inkwizycji rzymskiej, poprzez utworzenie stałego trybunału w Capodistrii (1559), który podlegał Kongregacji. W Dalmacji natomiast w 1578 roku utworzony został trybunał inkwizycyjny w Zadarze, kierowany jednak nie przez franciszkanów, lecz dominikanów, którzy w ciągu kilkunastu lat zmonopolizowali tam działalność inkwizytorską. Ostatni franciszkański inkwizytor Dalmacji, Giovanni Doroseo, został wygnany z Szybeniku w 1590 roku[157].
Inkwizycja rzymska w Langwedocji
Po roku 1557 jedynymi trybunałami inkwizycyjnymi, jakie istniały w królestwie Francji, były langwedockie trybunały w Carcassonne i Tuluzie, których historia sięgała samych początków papieskiej inkwizycji. Trudno precyzyjnie określić, od kiedy trybunały te mogą być uznawane za część zreorganizowanych struktur inkwizycji rzymskiej[159], ale z pewnością były już uważane za takowe za pontyfikatu Pawła V (1605–1621)[160]. Trybunały te nie miały specjalnych możliwości samodzielnego działania. Już od XV wieku stopniowo wzrastała ich zależność od parlamentu tuluskiego. Skandale z lat 1531–1539, gdy okazało się, że dwaj kolejni inkwizytorzy Tuluzy sympatyzowali z protestantami, podkopały ich już i tak nie najwyższy autorytet. Reformy sądownictwa z 1539 roku przekazały sprawy o herezję sądom parlamentarnym, które całkowicie zmarginalizowały inkwizycję[161]. Od lat 60. XVI wieku postępował we Francji stopniowy proces dekryminalizacji herezji, a ukoronowaniem tego procesu był edykt nantejski z 1598 roku, gwarantujący francuskim protestantom swobodę wyznania i kultu[162]. Urzędy inkwizytorów w Tuluzie i Carcassonne przetrwały jednak aż do końca XVII wieku. Ostatni inkwizytor Carcassonne Thomas Vidal zmarł w 1703 roku[163], a ostatni inkwizytor Tuluzy Antonin Massoulié w 1706 roku[164].
Inkwizycja rzymska w Besançon
- Osobny artykuł: Trybunał inkwizycji rzymskiej w Besançon.
Dzieje inkwizycji w Besançon i Burgundii sięgają XIII wieku. Jednak już w 1534 parlament Franche-Comté przejął od sądów kościelnych jurysdykcję w sprawach o herezję[165]. Pięć lat później parlament zastrzegł, że wszelkie akcje przeciwko konkretnym osobom inkwizytor powinien podejmować pod nadzorem świeckich urzędników oraz arcybiskupa lub jego przedstawiciela. Pomimo że przeorowie dominikańskiego konwentu w Besançon nadal, z powołaniem na bullę Innocentego IV z 1247, uważali się ex officio za papieskich inkwizytorów, w praktyce zostali podporządkowani arcybiskupowi Besançon, a ich kompetencje ograniczone zostały do spraw heretyckiej magii, natomiast wyłączeni zostali całkowicie z procesów przeciwko protestantom[166].
W 1568 papież Pius V wydał dwie bulle tworzące stały trybunał inkwizycyjny z Besançon, podporządkowany Kongregacji Świętego Oficjum w Rzymie. W pierwszej z nich mianował dominikanina Jeana Montota na inkwizytora generalnego oraz Simona Digny na jego asystenta. W drugiej nadał nowemu trybunałowi część dochodów archidiecezji. Przywileje finansowe trybunału w 1588 roku rozszerzył papież Sykstus V. Wiadomo też, że od 1603 roku Kongregacja była odpowiedzialna za obsadę urzędu inkwizytorskiego[167].
Trybunał inkwizycji rzymskiej w Besançon został zlikwidowany w 1674 roku, gdy miasto zajęli Francuzi, jednak ostatniemu inkwizytorowi, Louisowi Buhon (zm. 1713) pozwolono zachować aż do śmierci beneficja przypisane do urzędu inkwizytorskiego (zwł. przeorat Rosey)[168].
Inkwizycja rzymska w Kolonii
- Osobny artykuł: Trybunał inkwizycji rzymskiej w Kolonii.
Urząd inkwizytora dla metropolii kolońskiej, mogunckiej i trewirskiej istniał od 1435 roku, jednak na przełomie XVI/XVII wieku od dłuższego czasu był nieobsadzony. Ostatecznie w 1606 roku kolońscy dominikanie pod naciskiem nuncjusza papieskiego Coriolano Garzadoro zorganizowali na nowo trybunał inkwizycyjny, a funkcję inkwizytora objął koloński przeor Gisbert Specht (zm. 1611)[169]. Kompetencje inkwizytora kolońskiego zostały jednak ograniczone do cenzury publikacji, nie mógł on natomiast samodzielnie nikogo aresztować[170].
Po roku 1606 trybunał inkwizycyjny w Kolonii istniał nieprzerwanie co najmniej do aneksji Kolonii przez rewolucyjną Francję w 1794 roku[171]. Sebastian Knippenberg, inkwizytor w latach 1693–1733, zasłynął tym, że niektóre jego prace w 1719 roku znalazły się na rzymskim Indeksie ksiąg zakazanych, a mimo to zachował urząd inkwizytorski aż do śmierci[172]. Ostatni inkwizytor Kolonii, Hyazinth Franck, został mianowany w roku 1780 i żył jeszcze w grudniu 1796 roku[173].