Kazimierz III Wielki
król Polski, ostatni z dynastii Piastów / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Drogi AI, mówmy krótko, odpowiadając po prostu na te kluczowe pytania:
Czy możesz wymienić najważniejsze fakty i statystyki dotyczące Kazimierz Wielki?
Podsumuj ten artykuł dla 10-latka
Kazimierz III Wielki (ur. 30 kwietnia 1310 w Kowalu, zm. 5 listopada 1370 w Krakowie) – najmłodszy syn Władysława I Łokietka i Jadwigi Bolesławówny, król Polski w latach 1333–1370, ostatni monarcha z dynastii Piastów na tronie polskim. W historiografii jest uważany za jednego z najwybitniejszych władców Polski[1].
Ten artykuł dotyczy osoby. Zobacz też: Kazimierz Wielki. |
Kazimierz III Wielki na portrecie Jana Matejki z cyklu Poczet królów i książąt polskich | |||
Król Polski | |||
Okres |
od 2 marca 1333 | ||
---|---|---|---|
Koronacja |
25 kwietnia 1333 | ||
Poprzednik | |||
Następca | |||
Dane biograficzne | |||
Dynastia | |||
Data i miejsce urodzenia |
30 kwietnia 1310 | ||
Data i miejsce śmierci |
5 listopada 1370 | ||
Miejsce spoczynku |
Kraków, Katedra na Wawelu | ||
Ojciec | |||
Matka | |||
Żona | |||
Dzieci | |||
Żona | |||
Żona | |||
Żona | |||
Dzieci | |||
| |||
|
Kazimierz III Wielki unormował stosunki z królestwem Czech i zakonem krzyżackim. W 1335 udało mu się uzyskać od czeskiego króla Jana Luksemburskiego zrzeczenie się pretensji do polskiego tronu. Ostatecznie w 1348 w Namysłowie zawarł pokój z Czechami na zasadzie status quo nie zrzekając się praw do Śląska. Na mocy pokoju kaliskiego z 1343 odzyskał zajęte przez Krzyżaków Kujawy i ziemię dobrzyńską, w zamian zrzekając się tymczasowo praw do Pomorza Gdańskiego. Kazimierz zrzekł się praw do całego Śląska podczas układu w Pradze w 1356 roku[2]. Głównym sojusznikiem Kazimierza Wielkiego na arenie międzynarodowej było królestwo Węgier. Z pomocą węgierską w latach 1340–1349 anektował większą część Rusi Halicko-Włodzimierskiej. W polityce wewnętrznej doprowadził do kodyfikacji prawa (statuty wiślicko-piotrkowskie), rozbudowy systemu obrony państwa oraz rozwoju miast. W 1364 ufundował Akademię Krakowską.
Chociaż był czterokrotnie żonaty, nie pozostawił legalnego następcy. Po śmierci Kazimierza – na mocy wcześniejszych układów – tron polski przypadł jego siostrzeńcowi, Ludwikowi Węgierskiemu.
Wychowanie
Kazimierz urodził się 30 kwietnia 1310 roku w Kowalu jako najmłodszy syn Władysława Łokietka i Jadwigi Bolesławówny[3]. Na chrzcie nadano mu imię dziada po mieczu – Kazimierza, księcia kujawskiego[4]. Kazimierz miał dwóch starszych braci, Stefana i Władysława, którzy zmarli odpowiednio w 1306 i 1312 roku – Kazimierz już w wieku dwóch lat został jedynym dziedzicem Łokietka. Miał również trzy siostry – Kunegundę, Elżbietę i Jadwigę[5].
Przyszły następca tronu wychowywał się na Wawelu. W tekstach źródłowych brak informacji o jego wychowawcach, ale powszechny jest pogląd, że byli to: zaufany dyplomata Łokietka Spycimir Leliwita[6], wybitny intelektualista i prawnik – Jarosław z Bogorii i Skotnik[7], lub ewentualnie jakiś franciszkanin[7]. Gdy królewicz miał 10 lat, jego siostra Elżbieta została wydana za mąż za króla węgierskiego Karola Roberta[8]. W następnych latach Kazimierz był częstym gościem na zaprzyjaźnionym dworze w Budzie, będącej wówczas centrum kulturalno-politycznym regionu.
Plany małżeńskie
W czerwcu lub lipcu 1315 roku Kazimierz, mając pięć lat, został zaręczony z urodzoną 20 maja, królewną czeską Juttą, córką Jana Luksemburskiego[9]. Mariaż z córką Jana Luksemburskiego miał rozwiązać problem pretensji luksemburskich do tronu polskiego, ale gdy królowi czeskiemu urodzili się dwaj synowie, postanowił on podtrzymać swoje roszczenia[10]. Strona czeska zerwała zaręczyny zapewne w roku 1318 lub 1319[11]. 22 maja 1322 roku Jutta była już zaręczona z księciem Fryderykiem miśnieńskim[12]. Ostatecznie Jutta wyszła za swojego szóstego narzeczonego – księcia Normandii Jana Dobrego[13].
Prawdopodobnie w roku 1321 lub 1322[14] Kazimierz został zaręczony z Anną, córką Fryderyka Pięknego. Projekt mariażu upadł zapewne po 28 września 1322 roku, to jest po klęsce Fryderyka w bitwie pod Mühldorfem[15]. Dla przypieczętowania nowo zawartego sojuszu z Litwą, 16 października 1325 roku, mając 15 lat, królewicz ożenił się z córką wielkiego księcia litewskiego Giedymina Aldoną, która przed ślubem – 30 kwietnia – została ochrzczona i przyjęła imię Anna[16].
Choroba
W 1327 roku[7] lub niedługo po ślubie[17], przyszły król ciężko zachorował. Choroba królewicza musiała zagrażać jego życiu, skoro królowa zdecydowała się powierzyć je patronowi dynastii andegaweńskiej – św. Ludwikowi, którego święto przypadało na 19 sierpnia. Może to wskazywać na fakt, że tego dnia choroba zaczęła się[7]. Jedynym źródłem na temat tego okresu życia Kazimierza jest częściowo zniszczona bulla papieża Jana XXII wysłana między 14 listopada a 13 grudnia 1327 roku[7]. Dokument był odpowiedzią na list polskiej królowej, w której papież wyrażał radość z powodu ozdrowienia Kazimierza.
Wydarzenia na Węgrzech
W ostatnich latach życia Władysław Łokietek zaczął wprowadzać syna w arkana sprawowania władzy. W 1329 roku[18] wysłał go na dwór węgierski do Wyszegradu w celu uzyskania wsparcia militarnego[19][20] lub zacieśnienia sojuszu skierowanego przeciw koalicji krzyżacko-czeskiej[21]. Pierwsza misja dyplomatyczna królewicza zakończyła się sukcesem.
Podczas pobytu Kazimierza na dworze węgierskim – według niektórych źródeł – miał miejsce skandal obyczajowy z jego udziałem. Historycy nie są pewni, co się wydarzyło, a nawet czy się wydarzyło. Według jednej z koncepcji polski królewicz miał ukryty romans z piękną Klarą Zach, dwórką swej siostry Elżbiety[21][22]. Inna rekonstrukcja zdarzeń przedstawia zajście jako gwałt[20]. W obu wersjach pojawia się wątek udziału królowej Elżbiety w zorganizowaniu schadzki Kazimierza i Klary. Miała ona przyprowadzić dwórkę do sypialni brata i zostawić ich sam na sam[20][22]. Po odjeździe królewicza sprawa wyszła na jaw, podobno dzięki działaniom krzyżackich szpiegów[21]. 17 kwietnia 1330 roku Felicjan Zach – ojciec Klary, rycerz i poseł królewski – wtargnął z mieczem do komnaty królewskiej Elżbiety i Karola Roberta. Chcąc się zemścić, zaatakował królową. Odciął jej cztery palce, a próbującego jej bronić króla zranił w ramię. Gdy rzucił się na królewiczów, został zabity przez Jana Cselenyiego, dworzanina królowej. Król rozkazał poćwiartować zwłoki zamachowca i wystawić na widok publiczny w większych miastach węgierskich. Krewnych Zacha wybito i pozbawiono majątków. Samą zaś Klarę oszpecono i obwożono po miastach kraju. Pozostali z rodu Zachów schronili się w Polsce[22].
Żadne z ówczesnych źródeł ani nie wiąże w żaden sposób zamachu z osobą Kazimierza, ani nie podaje zhańbienia Klary jako przyczyny ataku. Czynią to znacznie późniejsze źródła krzyżackie, a także przekaz anonimowego kronikarza weneckiego i rymowana kronika autorstwa Henryka von Mügeln. Z tych źródeł czerpał Jan Długosz podczas przedstawiania wersji zdarzeń w swojej kronice. Stąd można wątpić czy opisane w późniejszych dziełach wydarzenia były powiązane. Zwłaszcza że Krzyżacy traktowali dyskredytację Kazimierza jako metodę obniżania prestiżu Królestwa Polskiego[21]. Jan Dąbrowski uważa, że to plotka[23]. Jerzy Wyrozumski ogranicza się w ocenie do stwierdzenia, że wytłumaczenie powstania plotki przez Jana Dąbrowskiego jest przekonujące[24].
Namiestnik Wielkopolski, Sieradza i Kujaw
Jeszcze zanim Kazimierz został wysłany na Węgry, w lutym 1329 uczestniczył w zbrojnej wyprawie ojca na ziemię chełmińską. 26 maja 1331 roku na wiecu w Chęcinach Łokietek mianował Kazimierza namiestnikiem – jak podają Rocznik małopolski i Rocznik Traski – Wielkopolski, Sieradza i Kujaw[25]. Nie jest jasne, co król chciał tym osiągnąć. Możliwe, że było to przygotowanie do jednoczesnego ataku Krzyżaków i Czechów, który prawdopodobnie Łokietek przewidywał[26]. Według Feliksa Kiryka wypełnianym przez królewicza zadaniem było organizowanie obrony zarządzanych ziem przed Krzyżakami[27], a Stanisław Szczur widzi w tym element podjętej przez Łokietka próby reformy administracji – zastąpienia urzędu starosty namiestnikiem z dynastii Piastów[28]. Zdaniem Jerzego Wyrozumskiego i Feliksa Kiryka namiestnictwo to było tylko nominalne, ponieważ nie wiadomo nic o żadnych dokumentach wystawionych przez Kazimierza jako namiestnika[29][27].
Mianowanie Kazimierza namiestnikiem stało się przyczyną zdrady dotychczasowego zarządcy Wielkopolski i Kujaw – starosty Wincentego z Szamotuł. Nawiązał on kontakty z margrabią brandenburskim i obiecał mu, że jeśli zostanie przez króla pokrzywdzony, to przejdzie razem ze swoimi grodami na jego stronę w konflikcie z Polską. Możnowładcę tego posądza się też o sprowadzenie w lipcu najazdu krzyżackiego na Wielkopolskę oraz doniesienie jego dowódcom, że Kazimierz przebywa z niewielką tylko osłoną w Pyzdrach. Krzyżacy zaatakowali miasto 27 lipca. Szczęśliwie królewicz uszedł z życiem.
Na wrzesień koalicja krzyżacko-luksemburska zaplanowała decydujące uderzenie. Króla czeskiego Jana Luksemburskiego jednak zaabsorbowały inne sprawy. Na wieść o nieoczekiwanej śmierci księcia głogowskiego Przemka, do którego władztwa pretensje zgłosił sojusznik Polski – książę świdnicki Bolko II Mały, Jan Luksemburski udał się pod Głogów i rozpoczął jego oblężenie. Miasto skapitulowało 2 października 1331 roku. Zwłoka ta okazała się całkiem wystarczająca, by uniemożliwić połączenie wojsk czeskich i krzyżackich pod Kaliszem[30].
Wobec braku wojsk sojusznika Krzyżacy zwinęli oblężenie i rozpoczęli odwrót, podczas którego doszło do bitwy pod Płowcami, w której na początku Kazimierz również wziął udział. Z wielu, aczkolwiek niejednoznacznych źródeł, najbardziej prawdopodobną wersją przebiegu bitwy jest ta, która wspomina o starciu Łokietka z około ⅓ wojsk krzyżackich uczestniczących w wyprawie na Polskę (pozostałe udały się pod Brześć Kujawski, który obległy). W pierwszej fazie, korzystając z zaskoczenia, zwyciężyli Polacy, druga, rozpoczęta po przybyciu posiłków krzyżackich, okazała się nierozstrzygnięta[31]. Późniejsza propaganda krzyżacka rozgłaszała, że Kazimierz uciekł w popłochu z pola walki. Możliwe, że wycofał się na polecenie ojca – tę wersję jako pierwszy w swojej kronice zawarł Jan Długosz. Niemniej wersja o ucieczce zdaje się być najbardziej prawdopodobna z uwagi na ton relacji zawartej w Roczniku Małopolskim i Roczniku Traski. Źródła informują, że część rycerstwa polskiego opuściła pole bitwy jeszcze przed ostatecznym rozstrzygnięciem[32][33].
Po 15 sierpnia 1332 roku Kazimierz brał udział w wyprawie odwetowej (zdaniem Jana Dąbrowskiego królewicz nią dowodził[34]), zorganizowanej przez Łokietka na ziemię chełmińską[10]. Pod naciskiem papieża zawarto jednak nad Drwęcą rozejm (obie strony zgodziły się na przekazanie sporu pod arbitraż Karola Roberta i Jana Luksemburskiego). Następnie wojska polskie uderzyły na książąt głogowskich, którzy dotąd prowadzili dywersję na rzecz Zakonu. Ofensywę na Kościan poprowadził dowodzący posiłkami węgierskimi królewicz Kazimierz. Zdobył go szturmem i rozkazał wyciąć załogę (tj. około 100 ludzi). Według kroniki Jana Długosza operację pod Kościanem Kazimierz przeprowadził z własnej inicjatywy, a nawet wbrew woli ojca. Może to wskazywać, że Łokietek nie chciał narażać jedynego syna na niebezpieczeństwa wojenne[35].
Koronacja
Władysław Łokietek zmarł 2 marca (według najczęściej przyjmowanej wersji daty dziennej) 1333 roku. Przed śmiercią polecił synowi odzyskać utracone na rzecz Krzyżaków Kujawy wraz z ziemią dobrzyńską i prawdopodobnie Pomorze Gdańskie[7]. Na zjeździe rycerstwa polskiego jednomyślnie okrzyknięto Kazimierza nowym władcą i wyznaczono termin koronacji. Niespodziewanie na przeszkodzie stanęła królowa Jadwiga. Sprzeciwiała się ona koronacji swej synowej – Anny Giedyminówny, uważając, że w kraju może być tylko jedna królowa. W końcu jednak dała się uprosić Kazimierzowi i ustąpiła, usuwając się ze sceny politycznej do klasztoru klarysek w Starym Sączu. 25 kwietnia w Krakowie arcybiskup gnieźnieński Janisław koronował parę monarszą[36].