Język litewski
język z bałtyckiej grupy języków indoeuropejskich / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Drogi AI, mówmy krótko, odpowiadając po prostu na te kluczowe pytania:
Czy możesz wymienić najważniejsze fakty i statystyki dotyczące Lit.?
Podsumuj ten artykuł dla 10-latka
Język litewski (lit. lietuvių kalba) – język z grupy języków bałtyckich, którym posługuje się ok. 4 mln osób. Poza Litwą językiem tym posługują się Litwini zamieszkujący na zachodzie Białorusi i północno-wschodniej Polsce (Suwalszczyzna), a także w Rosji, Łotwie oraz emigranci w USA, Kanadzie, Australii, Niemczech. Jest językiem urzędowym Litwy.
Obszar | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Liczba mówiących |
4 mln | ||||||
Pismo/alfabet | |||||||
Klasyfikacja genetyczna | |||||||
Status oficjalny | |||||||
język urzędowy | Litwa
Pozostałe miejsca: Polska (język urzędowy/pomocniczy w gminie Puńsk na terenie województwa podlaskiego), jeden z urzędowych w Unii Europejskiej | ||||||
Organ regulujący | Państwowa Komisja Języka Litewskiego | ||||||
Ethnologue | 1 narodowy↗ | ||||||
Kody języka | |||||||
ISO 639-1 | lt | ||||||
ISO 639-2 | lit | ||||||
ISO 639-3 | lit | ||||||
IETF | lt | ||||||
Glottolog | lith1251 | ||||||
Ethnologue | lit | ||||||
GOST 7.75–97 | лит 400 | ||||||
WALS | lit | ||||||
SIL | LIT | ||||||
Występowanie | |||||||
Większość litewskojęzyczna (niebieski), mniejszość litewskojęzyczna (błękitny) | |||||||
W Wikipedii | |||||||
| |||||||
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. |
Jako osobny język z zespołu wschodniobałtyckiego języków bałtyckich zaczął się rozwijać w VII wieku n.e. Jako język pisany zaczął funkcjonować dopiero w XVI wieku. Współczesna forma języka litewskiego ukształtowała się na przełomie XIX–XX wieku.
Język litewski jest bardzo interesujący dla językoznawców, gdyż podobnie jak język łotewski, zachował wiele archaicznych cech indoeuropejskich. Pewien wpływ na ten język wywarły języki sąsiadujących narodów słowiańskich: język polski, język białoruski i język rosyjski, aczkolwiek w pierwszej połowie XX w., po odzyskaniu niepodległości przez Litwę, można było zaobserwować tendencję do zastępowania slawizmów wyrazami rodzimymi.
Współczesny język litewski jest bardzo zróżnicowany pod względem dialektalnym, mimo stosunkowo niewielkiej liczby jego użytkowników zajmujących niezbyt duże terytorium. Wyróżnia się dwa główne zespoły dialektów: żmudzki (žemaičių tarmė) i auksztocki (aukštaičių tarmė). Główne różnice między tymi dialektami sprowadzają się do zjawisk z zakresu wokalizmu. Dodatkowo w dialekcie auksztockim wyróżnia się trzy wielkie zespoły gwarowe: wschodni, południowy i zachodni; każdy z nich obejmuje liczne podgwary, niekiedy znacznie różniące się między sobą.
Litewski nie jest wzajemnie zrozumiały z językiem łotewskim. Różnice pomiędzy tymi dwoma językami są już znaczące nawet w warstwie podstawowych wyrazów[1].
Spółgłoski
Każda litewska spółgłoska poza /j/ ma dwa warianty: niespalatalizowany (twardy) i spalatalizowany (zmiękczony) (np. /b/ – /bʲ/, /d/ – /dʲ/, /ɡ/ – /ɡʲ/). Ta cecha łączy litewski z polskim, białoruskim i rosyjskim, ale nie z bliżej spokrewnionym łotewskim. Spółgłoski przed samogłoskami przednimi (/ɪ/, /iː/, /ɛ/, /æː/ i /eː/) oraz innymi spółgłoskami zmiękczonymi i /j/ są zawsze zmiękczone. Przed samogłoskami tylnymi (/äː/, /ɐ/, /oː/, /ɔ/, /uː/ i /ʊ/) spółgłoski również mogą być zmiękczone (zmieniając wymowę niektórych samogłosek, zobacz sekcja „Samogłoski”), co standardowa ortografia zaznacza przez wstawienie litery i między spółgłoskę i samogłoskę (podobnie, jak w polskim), np. noriu [ˈnôːrʲʊ]. Większość twardych i miękkich spółgłosek tworzy pary minimalne (np. šuo [ʃuə] ‘pies’ – šiuo [ʃʲuə] ‘z tym’), więc są niezależnymi fonemami, a nie allofonami[2][3].
Spółgłoski /f/, /x/, /ɣ/ i ich spalatalizowane warianty pojawiają się tylko w zapożyczeniach.
[ŋ] pojawia się tylko przed [k] i [ɡ], zaś w innych pozycjach pojawia się tylko [n̪], więc można te głoski traktować jako allofony w dystrybucji komplementarnej. To samo dotyczy ich miękkich odpowiedników, [ŋʲ] (przed [kʲ] i [ɡʲ]) oraz [nʲ] (gdzie indziej)[4].
/ɣ/ jest czasem wymawiane jako [ɦ], ale wymowa [ɣ] jest preferowana, gdyż zmiękczony wariant to zawsze [ɣʲ][5].
Spółgłoski zwarte są zatrzymane przed innymi zwartymi.
Samogłoski
Litewski ma sześć samogłosek długich i pięć krótkich (nie licząc wątpliwego fonemu w nawiasie). Długość jest tradycyjnie uważana za cechę dystynktywną, chociaż krótkie samogłoski są też bardziej centralne:
Przynajmniej jeden badacz twierdzi jednak, że to rozróżnienie samogłosek luźnych i napiętych jest cechą relewantną lub przynajmniej równie ważną jak długość[6]. Taka hipoteza prowadzi do poniższej tabeli.
Obecność krótkiej samogłoski średniej przedniej niezaokrąglonej [e̞] jest dyskutowana, gdyż dźwięk ten jest zastępowany przez wielu, jeśli nie większość Litwinów, samogłoską [ɛ].
W standardowym litewskim samogłoski [äː] i [ɐ] zasadniczo nie mogą być wymawiane po spółgłoskach miękkich (wliczając [j]). W tej pozycji zmieniają się odpowiednio w [æː] i [ɛ]: galia 'pot = gale „na końcu” [ɡɐˈlʲɛ], gilią ‘głęboki’ (B. l.p.) = gilę ‘żołądź’ (B. l.p.) [ˈɡʲɪlʲæː].
Z drugiej strony w codziennej mowie [æː] może zmienić się w [ɛː] (a nawet [äː]), jeśli po samogłosce jest twarda spółgłoska: jachtą ‘jacht’ (B. l.p.) i retas, ‘rzadki’, są często wymawiane [ˈjɛːxt̪äː] i [ˈrʲɛːt̪ɐs̪] (a nawet [ˈjäːxt̪äː] i [ˈrʲäːt̪ɐs̪]) zamiast [ˈjæːxt̪äː] i [ˈrʲæːt̪ɐs̪], gdyż kolejne spółgłoski, [x] i [t̪], są twarde. To zjawisko nie dotyczy krótkich samogłosek.
Dyftongi
Tradycyjnie przyjmuje się, że litewski ma dziewięć dyftongów, ai, au, ei, eu, oi, ou, ui, ie i uo. Niektóre podejścia (Schmalstieg 1982) traktują je jako sekwencje samogłosek, gdyż dłuższy składnik zależy od typu akcentu, a w dyftongach jest on ustalony.
Litewskie długie akcentowane sylaby mogą mieć ton wznoszący lub opadający. W specjalnej literaturze są oznaczane odpowiednio tyldą [ ̃] i akcentem ostrym [ ́]. Ton jest szczególnie wyraźnie słyszalny w dwugłoskach, gdyż w wypadku tonu rosnącego drugi element jest dłuższy (np. aĩ jest wymawiane [ɐɪ̯ˑ]), a w wypadku malejącego – dłuższy jest pierwszy (np. ái [ä̂ˑɪ̯]) . Pełny zestaw to:
Akcent
Litewski system prozodyczny charakteryzuje się akcentem wolnym i dystynktywną długością. Jego akcentuacja jest czasem opisywana jako prosty system toniczny, nazywany akcentem tonicznym[8]. Oznacza to, że w litewskim słowie akcentowana sylaba wyróżnia się wobec pozostałych tonacją. Sylaba ciężka, zawierająca długą samogłoskę, dyftong lub półspółgłoskę w wygłosie, może mieć ton opadający (akut) lub wznoszący (cyrkumfleks). Lekkie sylaby (z krótkimi samogłoskami i obstruentami w wygłosie) nie wykazują tego kontrastu.
Litewska praktyka leksykograficzna używa trzech diakrytyków do oznaczenia tonu i długości sylaby akcentowanej. Mianowicie:
- Pierwszy (lub jedyny) segment ciężkiej sylaby z tonem opadającym jest oznaczany akcentem ostrym (np. á, ár), chyba że pierwszym elementem jest i lub u po którym następuje tautosylabiczna (w tej samej sylabie) spółgłoska półotwarta. W tym wypadku jest oznaczony akcentem ciężkim (np. ìr, ùr).
- Drugi (lub jedyny) segment ciężkiej sylaby z tonem rosnącym jest oznaczany akcentem przeciągłym (np. ã, ar̃)
- krótka sylaba opadająca jest oznaczona akcentem ciężkim (np. ì, ù).
Litewski ma, jak powiedziano, akcent swobodny, czyli jego pozycja i typ nie są fonetycznie przewidziane i trzeba ich się nauczyć. Ten stan jest odziedziczony z prabałtosłowiańskiego i w mniejszym stopniu praindoeuropejskiego. Litewski cyrkumfleks i akut kontynuują bezpośrednio opozycję cyrkumfleksu i akutu w prabałtosłowiańskim.
Prawa głosowe i oboczności
Procesy fonetyczne i oboczności w litewskiej fonetyce obejmują diachroniczne zmiany jakościowe fonemów, alternacje, warianty dialektalne, oboczności inflekcyjnych morfemów tej samej kategorii gramatycznej, jednocześnie jakościowe i ilościowe, diachroniczne i synchroniczne.
- Diachroniczne zmiany jakościowe fonemów obejmują zwężenie o /oː/ ← ā i dyftongizację uo ← ō.
- Wśród przykładów oboczności dźwięków inflekcyjnych morfemów tej samej kategorii gramatycznej jest historyczne skrócenie końcówki deklinacyjnej -a w niektórych pozycjach: motina (M. i N. l.p.) ‘matka’ ← *mātina ← *mātinā, *mātinās → motinos (D. l.p.). Synchroniczna wariacje między krótszymi (nowszymi) i dłuższymi (bardziej archaicznymi) końcówkami osobowymi czasowników, zależnie od końcówki: keliu 'podnoszę (coś)' – keliuosi ‘wstaję’ (strona zwrotna); keli ‘podnosisz’ – keli.e.si ‘wstajesz’; keliame ‘podnosimy’ – keliamės ‘wstajemy’.
- Przykładem oboczności jest wymiana między d, t i, odpowiednio, zmiękczonymi dž, č: M. l.p. r.m. pat-s ‘się’, D. l.p. pat-ies, C. l.p. pač-iam; jaučiu ‘czuję’, jauti ‘czujesz’; girdžiu ‘słyszę’, girdi ‘słyszysz’.
- Wariacja między wydłużonym, używanymi w opadającym wydłużonym tonie i krótkimi a i e (tylko jeśli te dźwięki kończą sylabę), oboczność między długim, używanymi w opadającym wydłużonym tonie i krótkim i na końcu słowa zależnie od pozycji akcentu: vãkaras [ˈʋaːkɐrɐs] M. ‘wieczór’, vakarè [ʋɐkɐˈrɛ] Msc. ‘wieczorem’; radinỹs [rɐdɪˈniːs] M. ‘znajdowanie, znalezienie’, rãdinio [ˈraːdɪnʲoː] D. (z ràsti [ˈrɐstɪ] ‘znajdować’); pãtiekalas ‘danie’, patiekalaĩ M. l.mn. (z patiẽkti 'podawać (posiłek)'); vèsti ‘prowadzić; poślubić’ vedìmas (rzeczownik dla działania) vẽdamas (imiesłów) ‘prowadzony; poślubiany’; baltinỹs ‘bielone ubranie’,- baltìnis 'biały; (dial.) białko jaja’ (z baltas ‘biały’).