Podział administracyjny II Rzeczypospolitej
historyczny podział administracyjny Polski / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Drogi AI, mówmy krótko, odpowiadając po prostu na te kluczowe pytania:
Czy możesz wymienić najważniejsze fakty i statystyki dotyczące Podział administracyjny II RP?
Podsumuj ten artykuł dla 10-latka
Podział administracyjny II Rzeczypospolitej – podział administracyjny Polski i następujące w związku z nim zmiany w latach 1918–1939.
Rzeczpospolita Polska |
Ten artykuł jest częścią serii:
|
Tworzenie jednostek administracyjnych
W chwili uzyskania niepodległości w 1918 roku, administracja polska spotkała się z pewnymi problemami. Poza władzami centralnymi na terenie Królestwa Polskiego i Galicji, na pozostałych obszarach kraju istniały tylko powiaty. W pierwszej kolejności należało utworzyć jednostki pośrednie – województwa. Z powodu różnych okoliczności (np. obowiązującego prawa zaborczego) zdecydowano się na zachowanie byłych granic rozbiorowych jako granic województw[1].
Na mocy tzw. ustawy tymczasowej z 2 sierpnia 1919 (która de facto przetrwała do 1937 roku) z dziesięciu guberni Królestwa Polskiego (wraz z zachodnimi terenami guberni grodzieńskiej) utworzono 14 sierpnia 1919 roku 5 województw: białostockie, kieleckie, lubelskie, łódzkie i warszawskie[2]. W Warszawie ustalono odrębne województwo. Województwa te kwalifikowano jako województwa centralne.
Z byłych terenów pruskich utworzono 12 sierpnia 1919 roku województwa poznańskie (obszar Wielkiego Księstwo Poznańskiego i część powiatów namysłowskiego i sycowskiego) i pomorskie (obszar Prus Zachodnich wraz z Działdowem z Prus Wschodnich)[3].
Województwo śląskie powstało na mocy ustawy z 15 lipca 1920 roku tegoż dnia[4]. Składało się z polskiej części dawnego pruskiego Górnego Śląska oraz polskiej części dawnego austriackiego Księstwa Cieszyńskiego. Jako jedyne w Polsce, województwo śląskie cieszyło się szeroką autonomią w zakresie administracji i ustawodawstwa. Podział administracyjny województwa śląskiego na powiaty został ustanowiony rozporządzeniem wojewody śląskiego z dnia 17 czerwca 1922 r. w przedmiocie ustroju powiatowego Województwa Śląskiego[5]. Województwa poznańskie, pomorskie i śląskie kwalifikowano jako województwa zachodnie.
Ustawą z 3 grudnia 1920 roku zjednoczono administracyjny ustrój Galicji z tym wprowadzonym w byłym zaborze rosyjskim, tworząc 23 grudnia 1920 roku województwa: krakowskie, lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie[6]. Województwa te kwalifikowano jako województwa południowe.
Zgodnie z ustawą z 4 lutego 1921 roku na Zabużu utworzono 19 lutego 1921 roku województwa wołyńskie, poleskie i nowogródzkie[7]. Ostatnim obszarem nowej Polski, który otrzymał status województwa była Ziemia Wileńska, tworząc dopiero 20 stycznia 1926 roku województwo wileńskie, zgodnie z ustawą z 22 grudnia 1925 roku[8]. Województwa te kwalifikowano jako województwa wschodnie.
Po ustaleniu się granic i podziału na województwa i powiaty (w połowie 1922 roku), II RP składała się z 16 województw (15 + m. Warszawa) i Ziemi Wileńskiej oraz 270 powiatów ziemskich i 12 grodzkich (łącznie z Ziemią Wileńską).1 stycznia 1925 roku łączna liczba województw wynosiła: 17 (16 + m. Warszawa), a liczba powiatów ustaliła się na poziomie 281 (w tym 263 ziemskie). 1 stycznia 1928 funkcjonowało: 276 powiatów (w tym 263 ziemskie), 641 miast, 12 639 gmin wiejskich oraz 2691 obszarów dworskich (istniały wyłącznie w 2 województwach: pomorskim i poznańskim)[9]
Charakterystyka
Stolicami województw na ogół były miasta duże (Warszawa, Kraków, Lwów, Poznań), choć w kilku przypadkach były to miasta średnie (Łuck, Kielce), wręcz małe (Nowogródek). Siedziby powiatów były pod względem wielkości bardzo zróżnicowane. Niektóre miały większą liczbę mieszkańców niż stolice województw (Częstochowa, Radom, Gdynia, a od roku 1938 po przyłączeniu do województwa pomorskiego także i Bydgoszcz), inne były małymi miasteczkami, nawet wsiami (Janów Podlaski czy Stopnica). Istniejący podział administracyjny stanowił przedmiot krytyki[10].
W latach 20. wykazywano starania ku reformie administracyjnej, która zatarłaby ślady kordonów zaborowych. Postulowano m.in. podział Polski na pięć lub sześć województw, lecz takie skrajne projekty nie spotkały się z szerszym uznaniem. Poparcie zyskało natomiast przywracanie polskich nazw miejscowościom, których nazwy zostały zgermanizowane bądź zrusyfikowane (nie dotyczyło to jednak terenów dawnej Kongresówki, gdzie przetrwały nazwy carskiego pochodzenia typu Aleksandrów czy Konstantynów)[10].
Ważniejsze zmiany administracyjne
1 kwietnia 1932 roku nastąpiła masowa likwidacja powiatów. Zniesiono 21 najmniejszych bądź najsłabszych powiatów, głównie na terenie województw poznańskiego i krakowskiego[11]. Równocześnie, w największych miastach zaczęły powstawać powiaty grodzkie. Łącznie 20 miast (wraz z Gdynią w 1929) zostało wykluczonych z otaczających je powiatów ziemskich i podniesionych do rangi odrębnych powiatów. Dwa powiaty – sarneński (1930) i turczański (1931) – zmieniły województwo[12][13].
Pod koniec lat międzywojennych przybierał formę projekt zredukowania liczby województw, a mianowicie zlikwidowanie województw kieleckiego, białostockiego, nowogródzkiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego[10]. Powstał projekt utworzenia nowego województwa sandomierskiego, obejmującego głównie obszar Centralnego Okręgu Przemysłowego[14].
Dążenia do zniwelowania nadal istniejących różnic pozaborowych oraz chęć usprawnienia zarządzania ciążącym do siebie gospodarczo regionami były przyczyną przeprowadzonych w 1938 i 1939 roku dwóch serii zmian, polegających głównie na przełączaniu powiatów między sąsiednimi województwami[10]. W ich ramach łącznie 25 powiatów (i pojedyncze gminy) zmieniły przynależność wojewódzką, często na zasadzie wzajemnej wymiany[uwaga 1]. Przeprowadzono także ujednolicenie podziału kraju na gminy i gromady. W październiku 1938 roku do Rzeczypospolitej z Czechosłowacji zostało przyłączone Zaolzie, a w listopadzie części Spisza, Orawy, Ziemi Czadeckiej, doliny Popradu oraz źródłowisko Udawy[15].
1 kwietnia 1939 roku II Rzeczpospolita składała się z: 16 województw, 264 powiatów (w tym 23 grodzkich), 611 gmin miejskich (w tym 53 miast wydzielonych z powiatowych związków samorządowych), 3195 gmin wiejskich oraz 40 533 gromad[10].
Herb | Województwo | Powierzchnia (km²)[16] |
Liczba ludności 9 XII 1931[17] |
Podział administracyjny 1 IV 1931[16] |
Siedziba | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ogółem | na km² | powiaty | miasta | gminy | ||||
Województwa centralne | ||||||||
białostockie | 32 441 | 1 643 844 | 50,7 | 14 | 49 | 179 | Białystok | |
kieleckie | 25 589 | 2 935 697 | 114,7 | 19 | 40 | 312 | Kielce | |
lubelskie | 31 176 | 2 464 936 | 79,1 | 20 | 33 | 277 | Lublin | |
łódzkie | 19 034 | 2 632 010 | 138,3 | 14 | 46 | 232 | Łódź | |
warszawskie | 29 470 | 2 529 228 | 85,8 | 23 | 59 | 301 | Warszawa | |
Miasto stołeczne Warszawa | 123 | 1 171 898 | 9527,6 | 4 | 1 | 0 | ||
Województwa wschodnie | ||||||||
nowogródzkie | 22 966 | 1 057 147 | 46,0 | 8 | 9 | 87 | Nowogródek | |
poleskie | 36 668 | 1 131 939 | 30,9 | 9 | 14 | 83 | Brześć nad Bugiem | |
wileńskie | 29 011 | 1 275 939 | 44,0 | 9 | 15 | 97 | Wilno | |
wołyńskie | 35 754 | 2 085 574 | 58,3 | 11 | 22 | 106 | Łuck | |
Województwa południowe | ||||||||
krakowskie | 17 380 | 2 297 802 | 132,2 | 23 | 53 | 1870 | Kraków | |
lwowskie | 28 408 | 3 127 409 | 110,1 | 28 | 60 | 2186 | Lwów | |
stanisławowskie | 16 894 | 1 480 285 | 87,6 | 15 | 29 | 901 | Stanisławów | |
tarnopolskie | 16 533 | 1 600 406 | 96,8 | 17 | 35 | 1091 | Tarnopol | |
Województwa zachodnie | ||||||||
pomorskie | 16 407 | 1 080 138 | 65,8 | 20 | 34 | 2010[uwaga 2] | Toruń | |
poznańskie | 26 564 | 2 106 500 | 79,3 | 38 | 118 | 4615[uwaga 3] | Poznań | |
śląskie | 4216 | 1 295 027 | 307,2 | 11 | 17 | 400 | Katowice | |
Polska | 388 634 | 32 107 252[uwaga 4] | 82,6 | 283 | 634 | 14 747 | Warszawa |