Postępowanie cywilne w Polsce
Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Postępowanie cywilne w Polsce – postępowanie, w którym rozpatruje się sprawy cywilne. Sprawy cywilne są to sprawy z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy, sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz inne sprawy, do których przepisy kodeksu postępowania cywilnego stosuje się z mocy ustaw szczególnych[1]. W literaturze zwraca się uwagę, że sprawy cywilne są definiowane głównie przez charakter stosunku prawnego, z którego dana sprawa wynikła[2].
Sprawy cywilne rozpoznają sądy powszechne (rejonowe, okręgowe i apelacyjne), o ile sprawy te nie należą do właściwości sądów szczególnych, oraz Sąd Najwyższy[3]. W Polsce nie ma sądów szczególnych, które rozpoznawałyby sprawy cywilne[4].
Postępowanie cywilne dzieli się na sądowe i pozasądowe, a z kolei sądowe na rozpoznawcze (proces, postępowanie nieprocesowe), pomocnicze i egzekucyjne[4]. W wypadkach przewidzianych w ustawie sąd rozpoznaje sprawy w postępowaniach odrębnych, uregulowanych w tytule VII księgi pierwszej[5] – są to postępowania:
- o rozwód i separację – na żądanie jednego z małżonków
- w innych sprawach małżeńskich
- w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi
- w sprawach z zakresu prawa pracy
- z zakresu ubezpieczeń społecznych
- w sprawach o naruszenie posiadania
- w sprawach z zakresu ochrony konkurencji oraz w sprawie praktyk nieuczciwie wykorzystujących przewagę kontraktową
- w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (obowiązuje w zakresie art. 47945[6])
- w sprawach z zakresu regulacji energetyki
- w sprawach z zakresu telekomunikacji
- w sprawach z zakresu transportu kolejowego
- w sprawach z zakresu regulacji rynku wodno-kanalizacyjnego
- w sprawach własności intelektualnej
- nakazowe
- upominawcze
- uproszczone
- europejskie postępowanie nakazowe
- europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń
- elektroniczne postępowanie upominawcze.
Postępowanie cywilne nieprocesowe wszczyna się poprzez wniesienie wniosku. Nie ma tutaj stron, lecz jedynie wnioskodawca i uczestnicy. Inną różnicą w porównaniu z postępowaniem cywilnym procesowym jest brak wyroków. Orzeczenia wydawane są w formie postanowień. Mają one charakter merytoryczny i przysługuje od nich zarówno apelacja, jak i skarga kasacyjna. W przypadku postanowień dotyczących kwestii wypadkowych i incydentalnych przysługuje zażalenie[7]
Postępowaniami cywilnymi pozasądowymi są postępowania przed sądami polubownymi i postępowania pojednawcze przed komisjami pojednawczymi[8].
Kodeks postępowania cywilnego przewiduje, że ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Jednakże osoba, która nie była oskarżona, może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną[9].
W Polsce zasadą jest dopuszczalność drogi sądowej. Jest to przesłanka procesowa bezwzględna[10]. Sąd bada tę przesłankę z urzędu, jej brak powoduje odrzucenie pozwu. Jeżeli w takiej sytuacji sąd nie odrzuci pozwu, takie postępowanie jest skażone nieważnością[11].
Do naczelnych zasad postępowania sądowego są zaliczane następujące zasady:
- zasada prawdy materialnej[12] – na stronach i uczestnikach postępowania spoczywa obowiązek dawania wyjaśnień co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajenia czegokolwiek[13]; sąd może dopuścić dowód niewskazany przez stronę (z urzędu)[14];
- zasada sporności (kontradyktoryjności)[15],
- zasada rozporządzalności (dyspozytywności)[16],
- zasada równouprawnienia stron[17] – sąd w razie potrzeby może udzielić stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego lub radcy Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej niezbędnych pouczeń co do czynności prawnych[18], realizację tej zasady zgodnie z interesem społecznym wspiera udział prokuratora[19] i organizacji pozarządowych[20]
- zasada jawności[21].
Kodeks postępowania cywilnego stoi na zasadzie ciągłości właściwości sądu (perpetuatio fori) – sąd właściwy w chwili wniesienia pozwu pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania, nawet gdyby w toku sprawy zmieniłyby się podstawy właściwości[22]. Sąd też nie może uznać się za niewłaściwy, jeżeli w toku postępowania stał się właściwy[23].
Ze względów na źródło z jakiego płynie przekazanie sprawy do sądu wyróżnia się właściwość ustawową, umowną i delegacyjną[24]. Na podstawie innego kryterium wyróżnia się właściwość rzeczową (przedmiotową), miejscową i funkcjonalną (funkcyjną)[25].
Właściwość umowna
Strony mogą umówić się na piśmie o poddanie sądowi pierwszej instancji, który według ustawy nie jest miejscowo właściwy, sporu już wynikłego lub sporów mogących w przyszłości wyniknąć z oznaczonego stosunku prawnego. Sąd ten będzie wówczas wyłącznie właściwy, jeżeli strony nie postanowiły inaczej. Strony mogą także ograniczyć umową pisemną prawo wyboru powoda pomiędzy kilku sądami właściwymi dla takich sporów. Właściwość umowna nie jest przeszkodą do wszczęcia elektronicznego postępowania upominawczego[26]. Strony nie mogą zmieniać właściwości wyłącznej[27]. Nie można też zawrzeć umowy co do właściwości sądu w trybie nieprocesowym[26].
Właściwość delegacyjna
Właściwość delegacyjna wynika z przekazania pewnych spraw sądowi na podstawie postanowienia sądu przełożonego. Delegacja taka ma miejsce albo ze względów konieczności, albo ze względów celowości.
Ze względów konieczności delegacja ma miejsce w następujących wypadkach:
- jeżeli sąd właściwy nie może z powodu przeszkody rozpoznać sprawy lub podjąć innej czynności, sąd nad nim przełożony wyznaczony na posiedzeniu niejawnym inny sąd[28],
- jeżeli w myśl przepisów kodeksu nie można na podstawie okoliczności sprawy ustalić właściwości miejscowej, Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym oznaczy sąd, przed który należy wytoczyć powództwo[29].
Ze względów celowości delegacja może mieć miejsce w następujących wypadkach:
- w postępowaniu procesowym z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych – sąd właściwy może na zgodny wniosek stron przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, rozpoznającemu sprawy z zakresu prawa pracy lub ubezpieczeń społecznych, jeżeli przemawiają za tym względy celowości; sąd, któremu sprawa została przekazana, jest związany postanowieniem sądu przekazującego[30],
- w postępowaniu nieprocesowym – w wypadku gdy sąd właściwy nie może z powodu przeszkody rozpoznać sprawy lub podjąć innej czynności albo gdy wymagają tego względy celowości, sąd nad nim przełożony wyznaczy na posiedzeniu niejawnym inny sąd do rozpoznania sprawy w całości lub w części[31].
Właściwość rzeczowa
Właściwość rzeczowa (przedmiotowa) rozstrzyga, sądowi jakiej instancji podlega dana sprawa[25]. Sądy rejonowe rozpoznają wszystkie sprawy, oprócz tych, dla których zastrzeżona jest właściwość sądów okręgowych[32]. Do właściwości sądów okręgowych należą sprawy:
- o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzenie roszczenia majątkowe oprócz spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa oraz o rozwiązanie przysposobienia,
- o ochronę praw autorskich i pokrewnych, dotyczących wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych oraz o ochronę innych praw na dobrach niematerialnych,
- o roszczenia wynikające z Prawa prasowego,
- o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa 75 000 złotych, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania i o zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami oraz spraw o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
- o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni,
- o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną,
- o roszczenia wynikające z naruszenia praw przysługujących na mocy przepisów o ochronie danych osobowych,
- o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem,
- o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji[33].
Z ustalaniem właściwości rzeczowej jest związane ustalenie wartości przedmiotu sporu. Nie wlicza się do wartości przedmiotu sporu odsetek, pożytków i kosztów, żądanych obok roszczenia głównego[34]. Jeżeli powód dochodzi pozwem kilka roszczeń, zlicza się ich wartość[35]. Wartość przedmiotu sporu może być sprawdzana przez sąd z urzędu[36] lub na zarzut pozwanego[37]. Jeżeli w wyniku sprawdzenia wartości przedmiotu sporu sąd uzna się za niewłaściwy, to przekazuje sprawę sądowi właściwemu; jeżeli jest kilka sądów właściwych – jednemu z nich, wskazanemu przez powoda[38]. Wartość przedmiotu sporu może być sprawdzana w procesie tylko raz[39].
Właściwość miejscowa
Właściwość miejscowa rozstrzyga, który sąd jest właściwy pod względem terytorialnym.
Właściwość miejscowa ogólna – oznacza, że powództwa wytacza się przed sądem pierwszej instancji, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania. Miejsce zamieszkania określa się według przepisów kodeksu cywilnego[40]. W sytuacji, gdy pozwany nie ma miejsca zamieszkania w Polsce, ogólną właściwość oznacza się według miejsca jego pobytu w Polsce. Jeżeli zdarzyłoby się tak, że miejsce pobytu w Polsce jest nieznane albo nie leży w Polsce – właściwość miejscową ustala się według ostatniego miejsca zamieszkania pozwanego w Polsce[41].
Właściwość przemienna miejscowa oznacza, że powód może wytoczyć powództwo albo według właściwości ogólnej, albo:
- powództwo o roszczenie alimentacyjne oraz o ustalenie ojcostwa i związane z tym roszczenia według miejsca zamieszkania osoby uprawnionej[42],
- powództwo o roszczenie majątkowe przeciwko przedsiębiorcy przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład główny lub oddział, jeżeli roszczenie pozostaje w związku z działalnością tego zakładu lub oddziału[43],
- powództwo o ustalenie istnienia umowy, o jej wykonanie, rozwiązanie lub unieważnienie, o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przed sąd miejsca jego wykonania (w razie wątpliwości miejsce wykonania powinno byś stwierdzone dokumentem)[44],
- powództwo o roszczenie z tytułu czynu niedozwolonego przed sąd, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę[45],
- powództwo o zapłatę należności za prowadzenie sprawy przed sąd miejsca, gdzie pełnomocnik procesowy sprawę prowadził[46],
- powództwo o roszczenie ze stosunku najmu lub dzierżawy nieruchomości przed sąd miejsca położenia nieruchomości[47],
- powództwo przeciwko zobowiązanemu z weksla lub czeku przed sąd miejsca płatności[48].
Właściwość wyłączna wyłącza właściwość miejscową ogólną, przemienną oraz poddanie sprawy w drodze umowy innemu sądowi[49]. Obowiązuje w następujących wypadkach:
- powództwo o własność lub o inne prawa rzeczowe na nieruchomości, o posiadanie nieruchomości można wytoczyć przed sąd miejsca jej położenia[50],
- jeżeli przedmiotem sporu jest służebność gruntowa, właściwość określa się według położenia nieruchomości obciążonej[51],
- powództwo z tytułu dziedziczenia, zachowku, z tytułu zapisu, polecenia oraz innych rozrządzeń testamentowych wytacza się przed sąd ostatniego zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część[52],
- powództwo ze stosunku członkostwa spółdzielni, spółki lub stowarzyszenia wytacza się wyłącznie według miejsca ich siedziby[53],
- powództwo ze stosunku małżeństwa wytacza się wyłącznie przed sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie wspólne zamieszkanie, jeżeli choć jedno z nich w tym okręgu jeszcze stale przebywa; jeżeli brak takiej podstawy właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej; gdy brak i takiej podstawy, właściwy jest sąd miejsca zamieszkania powoda[54],
- powództwo ze stosunku między rodzicami a dziećmi oraz między przysposabiającym a przysposobionym wytacza się wyłącznie przed sąd miejsca zamieszkania powoda, jeżeli brak jest podstaw do wytoczenia powództwa według przepisów o właściwości ogólnej[55].
W pierwszej instancji sąd rozpoznaje sprawy w składzie jednego sędziego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej[56].
W pierwszej instancji sąd w składzie jednego sędziego (jako przewodniczącego) oraz dwóch ławników rozpoznaje sprawy:
- z zakresu prawa pracy o:
- ustalenie istnienia, nawiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy, uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia i o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy,
- naruszenie zasady równego traktowania w zatrudnieniu i o roszczenia z tym związane,
- odszkodowanie lub zadośćuczynienie w wyniku stosowania mobbingu,
- ze stosunków rodzinnych o:
- rozwód,
- separację,
- ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa,
- rozwiązanie przysposobienia[57].
Prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów zawodowych, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy[58].
Jeżeli skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa albo jeżeli w rozpoznaniu sprawy brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy, zachodzi nieważność postępowania[59].
Wyłączenie sędziego
Jedną z procesowych gwarancji bezstronności sędziego jest instytucja wyłączenia sędziego[60].
Sędzia jest wyłączony z mocy ustawy:
- w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki,
- w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia,
- w sprawach osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli,
- w sprawach, w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron,
- w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jako też w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako prokurator[61].
Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego skargą o wznowienie albo skargą nadzwyczajną, nie może orzekać co do tej skargi[62].
Sędzia wyłączany jest na swoje żądanie lub na wniosek strony, jeżeli między sędzia a jedną ze stron lub jej przedstawicielem zachodzi stosunek osobisty tego rodzaju, że mógłby wywoływać wątpliwości co do bezstronności sędziego[63].
Wniosek o wyłączenie sędziego strona zgłasza na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa się toczy. Jednocześnie musi uprawdopodobnić przyczyny wyłączenia. Strona, która przystąpiła do rozprawy, musi jeszcze uprawdopodobnić, że przyczyna wyłączenia dopiero później powstała lub stała się jej znana. Do czasu rozstrzygnięcia sprawy o wyłączenie sędzia może spełniać tylko czynności nie cierpiące zwłoki[64].
Sędzia powinien zawiadomić sąd o zachodzącej podstawie swojego wyłączenia i wstrzymać się od udziału w sprawie[65]. O jego wyłączeniu rozstrzyga sąd, w którym sprawa się toczy, a gdyby sąd ten nie mógł wydać postanowienia z powodu braku dostatecznej liczby sędziów – sąd nad nim przełożony. Postanowienie wydaje sąd w składzie trzech sędziów zawodowych po złożeniu wyjaśnienia przez sędziego, którego wniosek dotyczy. Postanowienie to może zostać wydane na posiedzeniu niejawnym[66].
Na postanowienie o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego przysługuje zażalenie do sądu drugiej instancji[67]. Kwestia wyłączenia ławników jest uregulowana tak samo jak sędziego; w przypadku wniosku o wyłączenie prokuratora i innych organów sądowych sąd przekazuje go odpowiedniemu organowi nadrzędnemu[68].
Istnieją trzy przesłanki udziału prokuratora w postępowaniu cywilnym. Prokurator może żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu, jeżeli według jego oceny wymaga tego ochrona:
- praworządności,
- praw obywateli,
- interesu społecznego.
W sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego prokurator może wytaczać powództwo tylko w wypadkach wskazanych w ustawie[69].
Sąd zawiadamia prokuratora o każdej sprawie, w której udział jego uważa za potrzebny[70].
Udział prokuratora jest obligatoryjny w sprawach o ubezwłasnowolnienie[71].
Pierwsza forma udziału prokuratora w postępowaniu cywilnym polega na wszczęciu postępowania. Wyróżnia się dwie grupy tej formy udziału prokuratora w postępowaniu cywilnym. Pierwsza polega na tym, że prokurator wytacza powództwo na rzecz oznaczonej osoby. Wtedy prokurator nie ma samodzielnego stanowiska w procesie. Druga forma polega na tym, że prokurator nie działa na rzecz jakieś osoby, ale wnosi pozew przeciwko wszystkim osobom będącym stronami stosunku prawnego. Wtedy prokurator ma stanowisko strony procesowej[72]. Wyrok prawomocny zapadły w sprawie wytoczonej przez prokuratora ma powagę rzeczy osądzonej pomiędzy stroną, na rzecz której prokurator wytoczył powództwo, a stroną przeciwną. Jednak w sprawach o roszczenia majątkowe prawomocne rozstrzygnięcie sprawy nie pozbawia strony zainteresowanej, która nie brała udziału w sporze, możności dochodzenia swoich roszczeń w całości lub w tej części, w której nie zostały zasądzone[70].
Druga forma udziału prokuratora w postępowaniu cywilnym polega na przystąpieniu do sprawy. Prokurator może przystąpić do postępowania w każdym jego stadium. Nie jest związany z żadną ze stron, za to może składać oświadczenia i zgłaszać wnioski, jakie uzna za celowe, oraz przytaczać fakty i dowody na ich potwierdzenie. Od chwili, kiedy prokurator zgłosił udział w postępowaniu, należy mu doręczać pisma procesowe, zawiadomienia o terminach i posiedzeniach oraz orzeczenia sądowe[73]. Prokurator może zaskarżyć każde orzeczenie sądowe, od którego służy środek odwoławczy. Terminy do zaskarżenia orzeczeń sądowych, ustanowione dla stron, wiążą także prokuratora[74].
Organizacje pozarządowe, których zadanie statutowe nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej, mogą w wypadkach przewidzianych w ustawie dla ochrony praw obywateli spowodować wszczęcie postępowania, jak również brać udział w toczącym się postępowaniu[75].
W sprawach o roszczenia alimentacyjne oraz w sprawach o ochronę konsumentów mogą wytaczać powództwo na rzecz obywateli, a także mogą wstąpić do postępowania w każdym jego stadium.
Organizacje pozarządowe, do zadań statutowych których należy ochrona środowiska, ochrona konsumentów albo ochrona praw własności przemysłowej, mogą w sprawach z tego zakresu wstąpić, za zgodą powoda, do postępowania w każdym jego stadium.
Organizacje pozarządowe, do zadań statutowych których należy ochrona równości oraz niedyskryminacji przez bezpodstawne bezpośrednie lub pośrednie zróżnicowanie praw i obowiązków obywateli, mogą w sprawach o roszczenia z tego zakresu wytaczać za zgodą obywateli powództwa na ich rzecz oraz, za zgodą powoda, wstępować do postępowania w każdym jego stadium[76].
Przesłanki postępowania cywilnego dzieli się na procesowe (formalne) i merytoryczne (materialne). Pierwsze dotyczą przebiegu procesu, drugie dotyczą przedmiotu procesu[77].
Przesłankami merytorycznymi są legitymacja procesowa[77] oraz interes prawny[78].
Istnieje kilka podziałów przesłanek procesowych. Na podstawie kryterium skutku wyróżnia się bezwzględne (ich następstwem jest nieważność postępowania) i względne (powodują wszelkie inne następstwa procesowe)[79]. Bezwzględnymi przesłankami dodatnimi są:
- dopuszczalność drogi sądowej,
- jurysdykcja krajowa,
- zdolność sądowa stron,
- zdolność procesowa stron,
- należyte umocowanie pełnomocnika, jeżeli strona działa przez pełnomocnika.
Bezwzględne przesłanki ujemne (przeszkody procesowe) to:
- zawiśnięcie sporu,
- powaga rzeczy osądzonej,
- skład sądu niezgodny z przepisami
- udział w rozpoznaniu sprawy sędziego podlegającego wyłączeniu z mocy ustawy,
- brak organu powołanego do reprezentowania strony nie będącej osobą fizyczną,
- brak przedstawiciela ustawowego strony niemającej zdolności procesowej,
- pozbawienie strony możności obrony swych praw,
- niewłaściwość sądu rejonowego w sprawie należącej do właściwości sądu okręgowego bez względu na wartość przedmiotu sporu[79].
Przykładami względnych przesłanek procesowych są niewłaściwość sądu[80] czy badanie trybu[81].
Przesłanki procesowe dzieli się na ogólne i szczególne. Ogólne muszą wystąpić w każdym procesie (np. zdolność sądowa, procesowa, postulacyjna, dopuszczalność drogi sądowej). Szczególne są badane w niektórych sprawach jak np. tryb postępowania, właściwość miejscowa czy właściwość rzeczowa.
Zdolność sądowa
Zdolność sądowa oznacza zdolność do występowania w charakterze strony w procesie sądowym[82]. Każda osoba fizyczna i prawna ma zdolność występowania w procesie[83] Zdolność sądową posiadają także jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną[84].
Zdolność sądowa jest bezwzględną przesłanką procesową[85]. Konsekwencją braku zdolności sądowej jest odrzucenie pozwu[86]. Takie odrzucenie następuje dopiero wówczas, gdy brak jest usuwalny i nie będzie uzupełniony zgodnie z przepisami kodeksu[87]. Z tego powodu z powodu braku zdolności sądowej osoby fizycznej sąd orzuca pozew od razu, bowiem brak tej jest nieusuwalny.
Jeżeli brak zdolności sądowej można uzupełnić sąd wyznacza odpowiedni termin. Sąd może dopuścić tymczasowo do czynności stronę nie mającą zdolności sądowej, z zastrzeżeniem, że przed upływem wyznaczonego terminu braki będą uzupełnione, a czynności zatwierdzone przez powołaną do tego osobę[88].
Jeżeli braku zdolności sądowej nie można uzupełnić albo nie zostały uzupełnione, sąd znosi postępowanie w zakresie, w jakim jest ono dotknięte brakami, i w miarę potrzeby wyda odpowiednie postanowienie[89].
Brak zdolności sądowej sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy[90]. Postępowanie, w którym strona nie miała zdolności sądowej, jest dotknięte nieważnością[91].
Zdolność procesowa
Zdolność procesowa, inaczej zdolność do czynności procesowych, jest przesłanką procesową bezwzględną, ogólną i dodatnią i oznacza zdolność do podejmowania czynności procesowych w postępowaniu cywilnym we własnym imieniu, osobiście lub przez pełnomocnika[92]. Mają ją osoby fizyczne posiadającą pełną zdolność do czynności prawnych, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną[93]. Osoba fizyczna ograniczona w zdolności do czynności prawnych ma zdolność procesową w sprawach wynikających z czynności prawnych, których może dokonywać samodzielnie[94].
Osoba fizyczna niemająca zdolności procesowej może podejmować czynności procesowe tylko przez swojego przedstawieciela ustawowego[95]. Osoby prawne, inne jednostki organizacyjne mające zdolność sądową dokonują czynności procesowych przez swoje organy albo przez osoby uprawnione do działania w ich imieniu[96]. Za Skarb Państwa czynności procesowe podejmuje organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej. W zakresie określonym odrębną ustawą za Skarb Państwa czynności procesowe podejmuje Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej[97]. Zarówno organ jednostki nadrzędnej, jak i przedstawiciel ustawowy mają obowiązek wykazać swoje umocowanie dokumentem przy pierwszej czynności procesowej[98].
Dla strony niemającej zdolności procesowej, która nie ma przedstawiciela ustawowego, osoby prawnej, w której organie zachodzą braki uniemożliwiające jej reprezentację, albo dla jednostki organizacyjnej, nieposiadającej osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną, gdy brak jest osób uprawnionych do jej reprezentowania, sąd na wniosek strony przeciwnej ustanowi kuratora. W uzasadnionych przypadkach kurator dla osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej może być ustanowiony także z urzędu[99].
Jeżeli braki w zakresie zdolności procesowej dają się uzupełnić, sąd wyznaczy w tym celu odpowiedni termin. W wypadkach, w których ustanowienie przedstawiciela ustawowego powinno nastąpić z urzędu, sąd zwraca się o to do właściwego sądu opiekuńczego. Sąd może dopuścić tymczasowo do czynności stronę nie mającą zdolności procesowej z zastrzeżeniem, że przed upływem wyznaczonego terminu braki będą uzupełnione, a czynności zatwierdzone przez powołaną do tego osobę[88]. W przypadku, gdy konieczność uzupełnienia braków w zakresie zdolności procesowej dotyczy powoda będącego osobą fizyczną sąd powinien z urzędu ustalić, czy strona posiada przedstawiciela ustawowego, a następnie skierować wezwanie bezpośrednio do tego przedstawiciela lub zwrócić się do sądu opiekuńczego o jego ustanowienie[100].
Brak zdolności procesowej po stronie powodowej skutkuje odrzuceniem pozwu[86], aczkolwiek dopiero jeżeli braki w tym zakresie nie zostaną uzupełnione w przedstawionym powyżej trybie[87]. Przeprowadzenie postępowania pomimo braku zdolności procesowej, organu powołanego do reprezentowania lub przedstawicieja ustawowego jednej ze stron skutkuje jego nieważnością[91].
Brak zdolności procesowej, brak w składzie organów lub niedziałanie przedstawiciela ustawowego powoda lub pozwanego sąd bierze pod uwagę w każdym stanie sprawy[90], czyli do prawomocnego rozstrzygnięcia[101]. Braki po stronie pozwanego nie mogą być jednak podstawą odrzucenia pozwu[86], a wyłącznie wyznaczenia terminu do ich uzupełnienia. Jeżeli pomimo tego nie zostaną one uzupełnione sąd może zawiesić postępowanie[102], a następnie jeżeli w ciągu trzech miesięcy od daty postanowienia nie zostanie zgłoszony wniosek o podjęcie zawieszonego postępowania – umarza je[103].
Zdolność postulacyjna
Zdolność postulacyjna to zdolność do samodzielnego działania w postępowaniu cywilnym (osobistego podejmowania czynności procesowych)[104]. Przyczyny braku zdolności postulacyjnej dzieli się na faktyczne (nieznajomość języka urzędowego, niepełnosprawność) i prawne (przymus radcowsko-adwokacki)[104]. Przymus radcowsko-adwokacki dzieli się na bezwzględny i względny (pełnomocnikiem może być tylko adwokat, radca prawny, w sprawach własności przemysłowej także rzecznik patentowy); ten ostatni nie ogranicza zdolności postulacyjnej, a tylko swobodę stron co do wyboru osoby pełnomocnika procesowego[105].
Zdolność postulacyjna jest obecnie ograniczona w postępowaniu przed Sądem Najwyższym oraz w postępowaniu w sprawach własności intelektualnej. W postępowaniu przed Sądem Najwyższym czynności procesowe dokonywać może wyłącznie pełnomocnik będący adwokatem lub radcą prawnym, a w sprawach własności intelektualnej także rzecznikiem patentowym. Ograniczenie to dotyczy również czynności procesowych związanych z postępowanie przed Sądem Najwyższym podejmowanych przed sądem niższej instancji np. wniesienia skargi kasacyjnej lub zażalenia skierowanego do Sądu Najwyższego[106]. Analogiczne zasady obowiązują w postępowaniu w sprawach własności intelektualnej o wartości przedmiotu sporu powyżej dwudziestu tysięcy złotych, aczkolwiek sąd może zwolnić stronę z obowiązkowego zastępstwa, jeżeli uzasadniają to okoliczności sprawy[107]. W takim przypadku strona uzyskuje więc pełną zdolność postulacyjną
Legitymacja procesowa
Legitymacja procesowa to materialne uprawnienie do występowania w konkretnym procesie cywilnym w charakterze strony procesowej[105], szczególne uprawnienie wynikające z określonej sytuacji materialno-prawnej[108]. Zaliczana jest do materialnych przesłanek postępowania cywilnego[109]. Dzieli się na czynną i bierną oraz indywidualną i grupową[108].
Brak legitymacji procesowej skutkuje oddaleniem powództwa[109].
Kodeks postępowania cywilnego przewiduje usunięcie częściowego braku legitymacji procesowej.
- Jeżeli okaże się, że nie występują w charakterze powodów lub pozwanych wszystkie osoby, których łączny udział w sprawie jest konieczny, sąd wezwie stronę powodową, aby oznaczyła w wyznaczonym terminie osoby niebiorące udziału w taki sposób, by ich wezwanie lub zawiadomienie było możliwe, a w razie potrzeby, aby wystąpiła z wnioskiem o ustanowienie kuratora[110].
- Sąd wezwie osoby niepozwane do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanych. Osoby, udział w sprawie których jest konieczny w charakterze powodów, sąd zawiadomi o toczącym procesie. Osoby te mogą w ciągu dwóch tygodni od doręczenia zawiadomienia przystąpić do sprawy w charakterze powodów[111].
Współuczestnictwo w sporze to połączenie kilku roszczeń w jednym procesie; stroną procesową nie jest jedna osoba, ale większa liczba osób[112]. Dochodzi do niego z konieczności, względów ekonomii procesowej i z chęci zachowania jednolitości orzecznictwa[113]. Może istnieć od początku procesu (decyduje o tym treść pozwu) albo powstać w jego trakcie (w efekcie zmiany strony albo wstąpienia do procesu osób wezwanych do wzięcia w nim udziału w charakterze pozwanych lub zawiadomienia osób o możności zgłoszenia się w charakterze powodów)[114].
Połączenie kilku spraw przez sąd do rozłącznej rozprawy ma charakter techniczny i nie uważa się go za współuczestnictwo w sporze[114].
Istnieje kilka podziałów współuczestnictwa w sporze. Czynne ma miejsce po stronie powodowej, a bierne po stronie pozwanej[114].
Współuczestnictwo materialne występuje wtedy, kiedy przedmiot sporu stanowią prawa lub obowiązki im wspólne lub oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej[115]. Chodzi tutaj o współwłaścicieli, współdziedziców, zobowiązanych lub uprawnionych do świadczenia niepodzielnego oraz dłużników solidarnych[116].
Współuczestnictwo formalne występuje wtedy, kiedy przedmiot sporu stanowią roszczenia lub zobowiązania jednego rodzaju, oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej, jeżeli ponadto właściwość sądu jest uzasadniona dla każdego z roszczeń lub zobowiązań z osobna, jako też dla wszystkich wspólnie[117]. W literaturze jako przykład współuczestnictwa formalnego podaje się zapozwanie jednym pozwem kilku członków spółdzielni o wpłatę udziałów lub innych należności wynikających z przynależności do tej samej spółdzielni, wstąpienie kilku osób poszkodowanych w tym samym wypadku kolejowym, wystąpienie o zapłatę czynszu przeciwko kilku różnym najemcom tej samej nieruchomości[116].
Współuczestnictwo jednolite zachodzi wtedy, gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok dotyczyć ma niepodzielnie wszystkich współuczestników[118]. W literaturze jako przykłady współuczestnictwa jednolitego wymienia się sytuacje mające miejsce przy sprawach o rozwiązanie umowy spółki czy o spełnienie świadczenia niepodzielnego[116]. W przypadku współuczestnictwa jednolitego czynności procesowe współuczestników działających są skuteczne wobec niedziałających. Zgoda wszystkich współuczestników potrzebna jest do:
- zawarcia ugody,
- zrzeczenia się roszczenia,
- uznania powództwa[118].
Współuczestnictwo zwykłe nazywa się też niejednolitym[116].
Współuczestnictwo konieczne ma miejsce wtedy, jeżeli przeciwko kilku osobom sprawa może toczyć się tylko łącznie[119]. W literaturze wskazuje się, że zachodzi przede wszystkim wówczas, gdy według prawa materialnego powództwo może być wniesione skutecznie jedynie przeciwko wszystkim pozwanym (np. o wykonanie tzw. praw niepodzielnych), względnie przez wszystkich powodów (np. o rozwiązanie wspólnie zawartych umów), gdyż stanowią one razem stroną pozwaną lub powodową[120]. Przeciwieństwem współuczestnictwa koniecznego jest współuczestnictwo dowolne[120].
Interwencja główna
Interwencja główna jest szczególnym wypadkiem współuczestnictwa w sporze[121]. Ta instytucja została następująco uregulowana w kodeksie postępowania cywilnego: kto występuje z roszczeniem o rzecz lub prawo, o które sprawa toczy się pomiędzy innymi osobami, może aż do zamknięcia rozprawy w pierwszej instancji wytoczyć powództwo o tę rzecz lub prawo przeciwko obu stronom przed sąd, w którym toczy się sprawa[122]. Strony z procesu głównego w sporze interwencyjnym są biernymi współuczestnikami sporu. O momencie początkowym dla wniesienia pozwu interwencyjnego decyduje chwila doręczenia pozwu pozwanemu głównemu[121]. Sąd może zawiesić postępowanie z urzędu
Interwencja uboczna
Interwencja uboczna polega na tym, że każdy kto ma interes prawny w tym, aby sprawa została rozstrzygnięta na korzyść jednej ze stron, może w każdym stanie sprawy aż do zamknięcia rozprawy w drugiej instancji przystąpić to tej strony[123]. Zgłasza się ją w formie pisemnej; pismo to doręcza się obu stronom oraz sądowi[124]. Interwenient uboczny może ze wstąpieniem do sprawy połączyć dokonanie innej czynności procesowej[125].
Każda ze stron może zgłosić opozycję przeciwko wstąpieniu interwenienta ubocznego, jednak nie później niż przy rozpoczęciu najbliższej rozprawy. Sąd oddali opozycję po przeprowadzeniu co do niej rozprawy, jeżeli interwenient uprawdopodobni, że ma interes prawny we wstąpieniu do sprawy. Mimo wniesionej opozycji interwenient uboczny bierze udział w sprawie, dopóki orzeczenie uwzględniające opozycję nie stanie się prawomocne. W razie prawomocnego uwzględniania opozycji czynności interwenienta ubocznego uważane będą za niebyłe[126]. Opozycję oddala sąd[127]; na to postanowienie przysługuje zażalenie[128].
Interwenient uboczny jest uprawniony do wszelkich czynności procesowych dopuszczalnych według stanu sprawy. Nie mogą one jednak pozostawać w sprzeczności z czynnościami i oświadczeniami strony, do której przystąpił[129]. Interwenientowi ubocznemu należy od chwili jego wstąpienia do sprawy doręczać, tak jak stronie, zawiadomienia o terminach i posiedzeniach sądowych, jak też orzeczenia sądu[130].
Wyróżnia się interwencję uboczną samoistną i niesamoistną. Samoistna ma miejsce wtedy, kiedy wyrok w sprawie ma wywołać bezpośredni skutek prawny w stosunku między interwenientem a przeciwnikiem strony, do której przystąpił[131]. Interwenient nie może dokonywać czynności dyspozytywnych, bo te mogą dokonywać tylko strony[132].
Interwenient uboczny nie może w stosunku do strony, do której przystąpił, podnieść zarzutu, że sprawa została rozstrzygnięta błędnie albo że strona ta prowadziła proces wadliwie, chyba że stan sprawy w chwili przystąpienia interwenienta ubocznego uniemożliwił mu korzystanie ze środków obrony albo że strona umyślnie lub przez niedbalstwo nie skorzystała ze środków, które nie były interwenientowi znane[133].
Za zgodą stron interwenient uboczny może wejść na miejsce strony, do której przystąpił[134].
Przypozwanie
Przypozwanie to zawiadomienie osoby trzeciej o toczącym się procesie w tym celu, aby mogła zgłosić swe wstąpienie do sprawy w charakterze interwenienta ubocznego; nie wywiera żadnych bezpośrednich skutków procesowych[132].
Strona, w której w razie niekorzystnego dla niej rozstrzygnięcia przysługiwałoby roszczenie względem osoby trzeciej albo przeciwko której osoba trzecia mogłaby wystąpić z roszczeniem, może zawiadomić taką osobę o toczącym się procesie i wezwać ją do wzięcia w nim udziału. W tym celu strona wnosi do sądu pismo procesowe wskazujące przyczynę wezwania i stan prawny. Pismo to doręcza się niezwłocznie osobie trzeciej, która może zgłosić swe przystąpienie do strony jako interwenient uboczny[135].
Kodeks postępowania cywilnego przewiduje następujące wypadki zmian stron w procesie:
- interwencja uboczna[136],
- nabycie praw lub rzeczy będących przedmiotu sporu w miejsce zbywającego[137],
- jeżeli okaże się, że powództwo nie zostało wniesione przeciwko osobie, która powinna być w sprawie stroną pozwaną, sąd na wniosek powoda lub pozwanego wezwie tę osobę do wzięcia udziału w sprawie. Osoba wezwana do udziału w sprawie na wniosek pozwanego może domagać się zwrotu kosztów wyłącznie od pozwanego, jeżeli okaże się, że wniosek był bezzasadny[138]. Osoba wezwana do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanego może za zgodą obu stron wstąpić w miejsce pozwanego, który wówczas będzie zwolniony od udziału w sprawie. W razie wyrażenia zgody na zmianę strony pozwanej, pozwany może w terminie dwutygodniowym złożyć sądowi wniosek o przyznanie kosztów od strony powodowej, niezależnie od późniejszego wyniku sprawy[139].
- jeżeli okaże się, że powództwo zostało wniesione nie przez osobę, która powinna występować w sprawie w charakterze powoda, sąd na wniosek powoda zawiadomi o toczącym się procesie osobę przez niego wskazaną. Osoba ta może w ciągu dwóch tygodni od doręczenia zawiadomienia wstąpić do sprawy w charakterze powoda[140]. Osoba zawiadomiona, która zgłosiła przystąpienie do sprawy w charakterze powoda, może za zgodą obu stron wstąpić na miejsce strony powodowej, która wówczas będzie od udziału w sprawie zwolniona. W razie wyrażenia zgody na zmianę strony powodowej pozwany może w terminie dwutygodniowym złożyć sądowi wniosek o przyznanie dotychczasowych kosztów od osoby, która poprzednio występowała jako powód[141].
- w razie śmierci strony sąd zawiesza postępowanie z urzędu, podejmuje je – z chwilą zgłoszenia się lub wskazania następców prawnych zmarłej strony albo z chwilą ustanowienia we właściwej drodze kuratora spadku[142].
- sąd zawiesza postępowanie z urzędu w razie utraty przez stronę zdolności sądowej, a podejmuje postępowanie z urzędu z chwilą ustalenia ogólnego następcy prawnego[143].
Skutkiem zmiany stron w procesie jest to, że nowy podmiot staje się stroną procesową w miejsce dawnego. Czynności procesowe dokonane przed tą zmianą pozostają w mocy, a strona przeciwna nie traci zarzutów jakie miała przeciwko poprzedniej stronie[144].
Istnieje możliwość, że w toku sprawy do procesu wstępują inne osoby w charakterze pozwanych lub powodów i biorą w nim udział obok (a nie zamiast) dotąd działających w tym charakterze osób.
Kodeks postępowania cywilnego przewiduje taką możliwość w następujących sytuacjach:
- w postępowaniu wszczętym przez pracownika sąd – jeżeli powództwo nie zostało wniesione przeciwko osobie, która powinna być w sprawie stroną pozwaną, lub powództwo o to roszczenie może być wytoczone przeciwko innym jeszcze osobom, które nie występują w charakterze powoda, sąd może wezwać te osoby z urzędu[145].
- jeżeli okaże się, że nie występują w charakterze powodów lub pozwanych wszystkie osoby, których łączy udział w sprawie jest konieczny, sąd wezwie stronę powodową, aby oznaczyła w wyznaczonym terminie osoby nie biorące udziału w taki sposób, by ich wezwanie lub zawiadomienie było możliwe, a w razie potrzeby, aby wystąpiła z wnioskiem o ustanowienie kuratora. Później sąd wezwie osoby nie zapozwane do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanych. osoby, których udział w charakterze powodów jest konieczny, sąd zawiadomi o toczącym się procesie. Osoby te mogą w ciągu dwóch tygodni od doręczenia zawiadomienia przystąpić do sprawy w charakterze powodów[146],
- wstąpienie do procesu w charakterze powoda osoby, na rzecz której prokurator wytoczył powództwo[147],
- wstąpienie do procesu w charakterze powoda osoby, na rzecz której organizacja pozarządowa wytoczyła powództwo[148].
Proces zostaje wszczęty poprzez wniesienie pisma procesowego (pozwu)[149]. Od tej zasady istnieje wyjątek – pracownik lub ubezpieczony, działając bez adwokata lub radcy prawnego, może zgłosić w sądzie właściwym ustnie do protokołu powództwo oraz treść środków odwoławczych i innych pism procesowych[150]. Zawsze są dwie strony: strona czynna (powód) i bierna (pozwany). Przepisy dopuszczają udział osób trzecich (interwencja uboczna, przypozwanie).
Pozew to pismo procesowe, za pomocą którego następuje wytoczenie powództwa w procesie cywilnym[151]. Pozew ma spełniać warunki wymagane od pism procesowych, a zatem zawierać:
- oznaczenie sądu, do którego jest skierowany, imię i nazwisko lub nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników,
- oznaczenie rodzaju pisma,
- osnowę wniosku lub oświadczenia oraz dowody na poparcie przytoczonych okoliczności,
- podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika,
- wymienienie załączników.
Pozew – jako pierwsze pismo procesowe w sprawie – powinien zawierać także oznaczenie miejsca zamieszkania lub siedziby stron (jeżeli strona jest przedsiębiorcą wpisanym do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej – adres do korespondencji wpisany do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej[152]), ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników oraz przedmiotu sporu. Ponadto powód podaje swój numer identyfikacyjny (PESEL, NIP, KRS)[153]. Natomiast w przypadku pozwanego sąd z urzędu ustala ten numer[154].
Do pisma należy dołączyć pełnomocnictwo, jeżeli pismo wnosi pełnomocnik, który przedtem nie złożył pełnomocnictwa[155].
Pozew – oprócz spełnienia warunków pisma procesowego – powinien zawierać:
- dokładnie określone żądanie, a w sprawach o prawa majątkowe także oznaczenie wartości przedmiotu sporu, chyba że przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota pieniężna,
- przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, a w miarę potrzeby uzasadniających również właściwość sądu
- datę wymagalności roszczenia, jeśli sprawa dotyczy zasądzenia świadczenia[156].
Pozew może zawierać wnioski o zabezpieczeniu powództwa, nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalność i przeprowadzenie rozprawy w nieobecności powoda oraz wnioski służące do przygotowania rozprawy, a w szczególności wnioski o:
- wezwanie na rozprawę wskazanych przez powoda świadków i biegłych,
- dokonanie oględzin,
- polecenie pozwanemu dostarczenia na rozprawę dokumentu będącego w jego posiadaniu, a potrzebnego do przeprowadzenia dowodu, lub przedmiotu oględzin;
- zażądanie na rozprawę dowodów znajdujących się w sądach, urzędach lub u osób trzecich[157].
Kodeks postępowania cywilnego stanowi, że jeżeli pismo procesowe (w tym pozew) nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych lub jeżeli od pisma nie uiszczono należnej opłaty, przewodniczący wzywa stronę, pod rygorem zwrócenia pisma, do poprawienia, uzupełnienia lub opłacenia go w terminie tygodniowym. Mylne oznaczenie pisma procesowego lub inne oczywiste niedokładności nie stanowią przeszkody do nadania pismu biegu i rozpoznania go w trybie właściwym.
Jeżeli pismo wniosła osoba zamieszkała lub mająca siedzibę za granicą, która nie ma w kraju przedstawiciela, przewodniczący wyznacza termin do poprawienia lub uzupełnienia pisma albo uiszczenia opłaty nie krótszy niż miesiąc.
Po bezskutecznym upływie terminu przewodniczący zwraca pismo stronie. Pismo zwrócone nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma procesowego do sądu. Pismo poprawione lub uzupełnione w terminie wywołuje skutki od chwili jego wniesienia. Zarządzenie przewodniczącego o zwrocie pozwu doręcza się tylko powodowi[158].
Wyróżnia się treść pozwu obowiązkową (konieczną) i fakultatywną. Elementami treści koniecznej pozwu są:
- dokładnie określone żądania,
- przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie (causa petendi),
- oznaczenie wartości przedmiotu sporu w sprawach o roszczenie majątkowe,
- przytoczenie w miarę potrzeby okoliczności uzasadniających właściwość sądu[159].
W literaturze wskazuje się, że wnioski zamieszczone w pozwie, a składające się na jego treść fakultatywną mogą dotyczyć samego postępowania lub przygotowania rozprawy przez przewodniczącego przez wydanie jeszcze przed rozprawą odpowiednich zarządzeń[160].
Można wnieść pozew i inne pismo procesowe poprzez system teleinformatyczny, o ile jest to technicznie możliwe. Jeśli strona dokonała takiego wyboru albo ustawa zastrzega ten obowiązek, wniesienie pisma w inny sposób jest bezskuteczne[161].
Sąd dokonuje doręczeń przez operatora pocztowego, pracowników sądu, komornika, a także przez sądową służbę doręczeniową, którą może utworzyć w drodze rozporządzenia Minister Sprawiedliwości. Szczegółowy tryb doręczania pism sądowych przez powyższe podmioty określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości wydane w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw łączności[162]. Istnieje możliwość doręczeń elektronicznych[163].
W toku sprawy adwokaci, radcy prawni, rzecznicy patentowi oraz radcy Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej mogą doręczać sobie nawzajem pisma bezpośrednio za potwierdzeniem odbioru i oznaczeniem daty. Doręczenie adresatowi może nastąpić także przez wręczenie mu pisma bezpośrednio w sekretariacie sądu[164].
Jeżeli stroną jest osoba fizyczna, doręczenia dokonuje się jej osobiście, a gdy nie ma ona zdolności procesowej – jej przedstawicielowi ustawowemu. Pisma procesowe lub orzeczenia dla osoby prawnej, jak również dla organizacji, która nie ma osobowości prawnej, doręcza się organowi uprawnionemu do reprezentowania ich przed sądem lub do rąk pracownika upoważnionego do odbioru pism. Pisma procesowe dla przedsiębiorców i wspólników spółek handlowych, wpisanych do rejestru sądowego na podstawie odrębnych przepisów, doręcza się na adres podany w rejestrze, chyba że strona wskazała inny adres dla doręczeń. Jeżeli ostatni wpisany adres został wykreślony jako niezgodny z rzeczywistym stanem rzeczy i nie zgłoszono wniosku o wpis nowego adresu, adres wykreślony jest uważany za adres podany w rejestrze. Jeżeli ustanowiono pełnomocnika procesowego lub osobę upoważnioną do odbioru pism sądowych, doręczenia należy dokonać tym osobom – w takiej sytuacji jednak Skarb Państwa może pisma procesowe lub orzeczenia dla osoby prawnej i organizacji, która nie ma osobowości prawnej, doręczać organowi do ich reprezentowania przed sądem lub do rąk pracownika upoważnionego do odbioru pism[165].
W dni ustawowo uznane za wolne od pracy, jak też w porze nocnej (od 21 do 7) doręczać można tylko w wyjątkowych wypadkach za uprzednim zarządzeniem prezesa sądu[166].
Jeżeli stronie, której miejsce pobytu nie jest znane, ma być doręczony pozew lub inne pismo procesowe wywołujące potrzebę podjęcia obrony jej praw, doręczenie może do chwili zgłoszenia się strony lub jej pełnomocnika nastąpić tylko do rąk kuratora ustanowionego na wniosek osoby zainteresowanej przez sąd orzekający[167].
Przewodniczący ustanowi kuratora, jeżeli wnioskodawca uprawdopodobni, że miejsce pobytu strony nie jest znane. W sprawach o roszczenia alimentacyjne, w sprawach o ustalenie ojcostwa i o związane z tym roszczenia, przewodniczący przed ustanowieniem kuratora przeprowadzi stosowne dochodzenie w celu ustalenia miejsca zamieszkania lub pobytu pozwanego. O ustanowieniu kuratora przewodniczący ogłosi publicznie w budynku sądowym i lokalu wójta, w sprawach zaś większej wagi, gdy uzna to za potrzebne, także w prasie. Z chwilą doręczenia pisma kuratorowi doręczenie staje się skuteczne. Sąd może jednak uzależnić skuteczność doręczenia od upływu oznaczonego terminu do chwili wywieszenia obwieszczenia w budynku sądowym[168].
Jeżeli pismo procesowe nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych lub jeżeli od pisma nie uiszczono należnej opłaty, przewodniczący wzywa stronę, pod rygorem zwrócenia pisma, do poprawienia, uzupełnienia lub opłacenia go w terminie tygodniowym. Mylne oznaczenie pisma procesowego lub inne oczywiste niedokładności nie stanowią przeszkody do nadania pismu biegu i rozpoznania go w trybie właściwym[169].
Skutki wniesienia pozwu
Skutki wniesienia pozwu dzieli się na procesowe i materialno-prawne. Do procesowych zaliczane są:
- zasada perpetuatio fori – sąd właściwy w chwili wniesienia pozwu pozostaje właściwym do końca,
- zasada perpetuatio iurisdictionis – jurysdykcja krajowa istniejąca w chwili wszczęcia postępowania istnieje nawet, jeżeli w toku sprawy odpadły jej podstawy (wyjątkiem są sytuacje, kiedy o jurysdykcji decyduje miejsce zamieszkania, pobytu lub siedziby pozwanego w Polsce – wtedy decyduje chwila doręczenia pozwu pozwanemu),
- pozew wniesiony jest przedmiotem badania przewodniczącego – sprawdza, czy pozew czyni zadość warunkom formalnym, czy został należycie opłacony i czy nie zachodzi brak jednej z przesłanek procesowych, które sąd powinien brać pod uwagę z urzędu.
Jeżeli wynik badania nie wykaże żadnych braków albo braki zostaną usunięte w terminie, przewodniczący wyznacza termin rozprawy i zarządza doręczenie pozwu stronom razem z wezwaniem na rozprawę.
Skutkami materialno-prawnymi wniesienia pozwu są przerwanie biegu przedawnienia roszczeń, biegu zasiedzenia oraz zniesienie zakazu anatocyzmu[170].
Skutki doręczenia pozwu
Z chwilą doręczenia pozwu:
- nie można w toku sprawy wszcząć pomiędzy tymi samymi stronami nowego postępowania o to samo roszczenie,
- pozwany może wytoczyć przeciw powodowi powództwo wzajemne,
- zbycie w toku sprawy rzeczy lub prawa, objętych sporem, nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy; nabywca może jednak wejść na miejsce zbywającego za zezwoleniem strony przeciwnej[100].
Z chwilą doręczenia pozwu następuje zawiśnięcie sporu, czyli stan sprawy w toku. Trwa on do chwili prawomocnego odrzucenia pozwu, umorzenia postępowania lub uprawomocnienia się wyroku. Zawieszenie postępowania nie ma wpływu na stan sprawy w toku. Zarzut sprawy w toku może być podniesiony na każdym etapie postępowania i jego uwzględnienie prowadzi do odrzucenia pozwu. Sąd z urzędu bierze tę okoliczność pod rozwagę w każdym stanie sprawy jako przyczynę odrzucenia pozwu, zaś sąd apelacyjny i kasacyjny jako przyczynę nieważności postępowania[171].
Z zasady posiedzenia sądowe w postępowaniu cywilnym są jawne. Niejawne są jedynie w wypadkach przewidzianych przez przepisy szczególne, jednak sąd może skierować sprawę na posiedzenie jawne i wyznaczyć rozprawę także wówczas, gdy sprawa podlega rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym[172].
Liczba posiedzeń sądowych jest praktycznie nieograniczona. Wyznacza je przewodniczący z urzędu, ilekroć wymaga tego stan sprawy. O posiedzeniach jawnych zawiadamia się strony i osoby zainteresowane przez wezwanie lub ogłoszenie podczas posiedzenia. Stronie nieobecnej na posiedzeniu jawnym należy zawsze doręczyć wezwanie na następne posiedzenie. Wezwanie powinno być doręczone co najmniej na tydzień przed posiedzeniem. W wypadkach pilnych termin ten może być skrócony do trzech dni[173].
Formalnie rozprawą kieruje przewodniczący – to on otwiera, prowadzi i zamyka posiedzenia, udziela głosu, zadaje pytania, upoważnia do zadawania pytań i ogłasza orzeczenia. Może też odebrać głos, gdy przemawiający go nadużywa, jak również uchylić pytanie, jeżeli uzna je za niewłaściwe lub zbyteczne[174].
Na posiedzenia jawne wstęp na salę sądową (co do zasady) mają – poza stronami i osobami wezwanymi – tylko osoby pełnoletnie. Można dopuścić do udziału w tym posiedzeniu małoletnich. Na posiedzenie niejawne mają wstęp tylko osoby wezwane[175].
Sąd z urzędu zarządza odbycie całego posiedzenia lub jego części przy drzwiach zamkniętych, jeżeli publiczne rozpoznanie sprawy:
- zagraża porządkowi publicznemu
- lub moralności
- albo gdy mogą być ujawnione tajemnice prawnie chronione.
Sąd może zarządzić odbycie posiedzenia przy drzwiach zamkniętych również na wniosek strony, jeżeli podane przez nią przyczyny uzna za uzasadnione lub jeżeli roztrząsane mają być szczegóły życia rodzinnego. Postępowanie dotyczące tego wniosku odbywa się przy drzwiach zamkniętych. Postanowienie w tym przedmiocie sąd ogłasza publicznie[176].
Podczas posiedzenia odbywającego się przy drzwiach zamkniętych mogą być obecni na sali:
- strony,
- interwenienci uboczni,
- ich przedstawiciele ustawowi i pełnomocnicy,
- prokurator,
- osoby zaufania po dwie z każdej strony.
Ogłoszenie orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie odbywa się publicznie[177].
W postępowaniach odrębnych w sprawach małżeńskich posiedzenia odbywają się przy drzwiach zamkniętych, chyba że obie strony żądają publicznego rozpoznania sprawy, a sąd uzna, że jawność nie zagraża moralności[178].
Sąd nawet na zgodny wniosek strony może odroczyć posiedzenie tylko z ważnej przyczyny[179].
Z przebiegu posiedzenia jawnego protokolant pod kierunkiem przewodniczącego spisuje protokół. Przy wydawaniu wyroków zaocznych wystarcza zaznaczenie w aktach, że pozwany nie stawił się na posiedzenie, nie żądał przeprowadzenia rozprawy w swej nieobecności i nie złożył żadnych wyjaśnień, oraz wzmianka co do ogłoszenia wyroku. Z posiedzenia niejawnego sporządza się notatkę urzędową, jeżeli nie wydano orzeczenia[180].
Strony mogą żądać sprostowania lub uzupełnienia protokołu, nie później jednak jak na następnym posiedzeniu, a jeśli idzie o protokół rozprawy, po której zamknięciu nastąpiło wydanie wyroku – dopóki akta sprawy znajdują się w sądzie. Od zarządzenia przewodniczącego strony mogą odwołać się do sądu w terminie tygodniowym od doręczenia im zarządzenia[181].
W toku posiedzenia wnioski, oświadczenia, uzupełnienia i sprostowania wniosków i oświadczeń można zamieścić w załączniku do protokołu. Jeżeli stronę zastępuje adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy lub radca Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, przewodniczący może zażądać złożenia takiego załącznika w wyznaczonym terminie[182].
Co do zasady karę porządkową grzywny wymierza się w kwocie do trzech tysięcy złotych. Grzywny ściąga się w drodze egzekucji sądowej na rzecz Skarbu Państwa. Ilekroć kodeks postępowania cywilnego dopuszcza zarządzenie przymusowego sprowadzenia lub aresztowania, stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania karnego. O przymusowe sprowadzenie żołnierza w czynnej służbie wojskowej, oprócz terytorialnej służby wojskowej pełnionej dyspozycyjnie, sąd zwraca się do dowódcy jednostki wojskowej, w której pełni on służbę, lub do Żandarmerii Wojskowej, a o przymusowe sprowadzenie funkcjonariusza Policji, Służby Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego lub Straży Granicznej – do jego przełożonego. O ukaranie żołnierza w czynnej służbie wojskowej, oprócz terytorialnej służby wojskowej pełnionej dyspozycyjnie, sąd występuje do dowódcy jednostki wojskowej, w której pełni on służbę, a o ukaranie funkcjonariusza:
- Policji,
- Służby Ochrony Państwa,
- Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego,
- Agencji Wywiadu,
- Służby Kontrwywiadu Wojskowego,
- Służby Wywiadu Wojskowego,
- Centralnego Biura Antykorupcyjnego
- lub Straży Granicznej
do jego przełożonego[183].
Strony mogą w toku posiedzenia, a jeżeli nie były obecne, na najbliższym posiedzeniu zwrócić uwagę sądu na uchybienie przepisom postępowania, wnosząc o wpisanie zastrzeżenia do protokołu. Stronie, która zastrzeżenia nie zgłosiła, nie przysługuje prawo powoływania się na takie uchybienia w dalszym toku postępowania, chyba że chodzi o przepisy postępowania, których naruszenie sąd powinien wziąć pod rozwagę z urzędu, albo że strona uprawdopodobni, iż nie zgłosiła zastrzeżeń bez swojej winy[184].
Przewodniczący i sąd podejmują czynności w sprawie tak, aby rozprawa przebiegła zgodnie z planem rozprawy, a jeżeli planu nie sporządzono – w najwcześniejszych możliwych terminach[185].
Przewodniczący wyznacza terminy posiedzeń w sprawie zgodnie z planem rozprawy, a jeżeli planu rozprawy nie sporządzono – najwcześniejsze możliwe terminy[186].
Rozprawę należy przygotować tak, aby nie było przeszkód do rozstrzygnięcia sprawy na pierwszym posiedzeniu na nią wyznaczonym. Więcej posiedzeń niż jedno wyznacza się tylko w razie konieczności, zwłaszcza gdy przeprowadzenie wszystkich dowodów na jednym posiedzeniu nie jest możliwe. W takim przypadku posiedzenia powinny odbywać się w kolejnych dniach, a jeżeli nie jest to możliwe – tak, aby upływ czasu pomiędzy kolejnymi posiedzeniami nie był nadmierny[187].
Na podstawie planu rozprawy przewodniczący wydaje zarządzenia mające na celu przygotowanie rozprawy. Przewodniczący może w szczególności:
- wezwać strony do stawienia się na rozprawę osobiście lub przez pełnomocnika;
- zażądać od państwowej jednostki organizacyjnej lub jednostki organizacyjnej samorządu terytorialnego znajdujących się u niej dowodów, jeżeli strona sama dowodów tych otrzymać nie może;
- wezwać na rozprawę wskazanych przez strony świadków lub biegłych;
- zarządzić przedstawienie przedmiotów oględzin lub dokumentów, w szczególności ksiąg i planów[188].
Przewodniczący może ponadto zarządzić oględziny jeszcze przed rozprawą[189].
Jeżeli planu rozprawy nie sporządzono, zarządzenia mające na celu przygotowanie rozprawy wydaje się na podstawie pozwu i innych pism procesowych[190].
Sąd z urzędu ustala numer PESEL pozwanego będącego osobą fizyczną, jeżeli jest on obowiązany do jego posiadania lub posiada go nie mając takiego obowiązku, lub numer w Krajowym Rejestrze Sądowym, a w przypadku jego braku – numer w innym właściwym rejestrze, ewidencji lub NIP pozwanego niebędącego osobą fizyczną, który nie ma obowiązku wpisu we właściwym rejestrze lub ewidencji, jeżeli jest on obowiązany do jego posiadania[191].
Każda ze stron może w piśmie procesowym żądać przeprowadzenia rozprawy w jej nieobecności[192].
Rozprawa odbywa się w ten sposób, że po wywołaniu sprawy strony – najpierw powód, a potem pozwany – zgłaszają ustnie swe żądania i wnioski oraz przedstawiają twierdzenia i dowody na ich poparcie. Strony mogą ponadto wskazywać podstawy prawne swych żądań i wniosków. Na żądanie prokuratora sąd udziela mu głosu w każdym stanie rozprawy; art. 62 nie stosuje się[193].
§Każda ze stron jest obowiązana do złożenia oświadczenia co do twierdzeń strony przeciwnej dotyczących faktów. Strona jest przy tym obowiązana wyszczególnić fakty, którym zaprzecza[194].
Sąd poucza stronę niezastępowaną przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej o treści art. 162 § 1, art. 20512 § 2, art. 229 i art. 230. § 2. Sąd poucza strony o możliwości ugodowego załatwienia sporu, w szczególności w drodze mediacji[195].
Ponadto rozprawa obejmuje, stosownie do okoliczności, postępowanie dowodowe i roztrząsanie jego wyników[196].
W razie nieobecności strony na rozprawie przewodniczący lub wyznaczony przez niego sędzia sprawozdawca przedstawia jej wnioski, twierdzenia i dowody znajdujące się w aktach sprawy[197].
Na rozprawie prowadzonej bez planu rozprawy sąd przez zadawanie pytań stronom dąży do tego, aby strony przytoczyły lub uzupełniły twierdzenia lub dowody na ich poparcie oraz udzieliły wyjaśnień koniecznych do zgodnego z prawdą ustalenia podstawy faktycznej dochodzonych przez nie praw lub roszczeń. W ten sam sposób sąd dąży do wyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy, które są sporne[198].
W razie uzasadnionej potrzeby przewodniczący może udzielić stronom niezbędnych pouczeń, a stosownie do okoliczności zwraca uwagę na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego[199].
Sąd jest związany uznaniem powództwa, chyba że uznanie jest sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa[200].
Rozprawa ulega odroczeniu, jeżeli sąd stwierdzi nieprawidłowość w doręczeniu wezwania albo jeżeli nieobecność strony jest wywołana nadzwyczajnym wydarzeniem lub inną znaną sądowi przeszkodą, której nie można przezwyciężyć[201]
Sąd może skazać na grzywnę stronę, jeżeli powołała się w złej wierze na nieprawdziwe okoliczności, które skutkowały odroczeniem rozprawy[202].
Jeżeli nieprawdziwe okoliczności, które skutkowały odroczeniem rozprawy, zostały powołane w złej wierze przez pełnomocnika strony, sąd może go skazać na grzywnę[203].
Usprawiedliwienie niestawiennictwa z powodu choroby stron, ich przedstawicieli ustawowych, pełnomocników, świadków i innych uczestników postępowania, wymaga przedstawienia zaświadczenia potwierdzającego niemożność stawienia się na wezwanie lub zawiadomienie sądu, wystawionego przez lekarza sądowego[204].
Przepisu tego nie stosuje się do osób pozbawionych wolności, których usprawiedliwianie niestawiennictwa z powodu choroby regulują odrębne przepisy[205].
Rozprawa ulega odroczeniu, jeżeli sąd postanowi wezwać do wzięcia udziału w sprawie lub zawiadomić o toczącym się procesie osoby, które dotychczas w postępowaniu nie występowały w charakterze powodów lub pozwanych[206].
Sąd może w celu dokładniejszego wyjaśnienia stanu sprawy zarządzić stawienie się stron lub jednej z nich osobiście albo przez pełnomocnika[207]
Sąd w sprawach dotyczących osoby małoletniego dziecka wysłucha je, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. Wysłuchanie odbywa się poza salą posiedzeń sądowych[208].
Sąd stosownie do okoliczności, rozwoju umysłowego, stanu zdrowia i stopnia dojrzałości dziecka uwzględni jego zdanie i rozsądne życzenia[209].
Sąd może zarządzić oddzielną rozprawę co do pozwu głównego i wzajemnego, jako też co do jednego z kilku roszczeń połączonych w jednym pozwie, bądź to głównym, bądź wzajemnym, albo w stosunku do poszczególnych współuczestników[210].
Sąd może zarządzić połączenie kilku oddzielnych spraw toczących się przed nim w celu ich łącznego rozpoznania lub także rozstrzygnięcia, jeżeli są one ze sobą w związku lub mogły być objęte jednym pozwem[211].
Sąd może ograniczyć rozprawę do poszczególnych zarzutów lub zagadnień wstępnych[212].
Pozwany nie może odmówić wdania się w spór co do istoty sprawy, chociaż wniósł zarzuty formalne[213].
Oddalając zarzuty, których uwzględnienie uzasadniałoby odrzucenie pozwu, sąd wyda oddzielne postanowienie i może wstrzymać dalsze rozpoznanie sprawy, aż do uprawomocnienia się tego postanowienia. Oddalenie innych zarzutów formalnych sąd stwierdza w uzasadnieniu orzeczenia kończącego postępowanie, przytaczając powody rozstrzygnięcia[214].
Przewodniczący powinien we właściwej chwili skłaniać strony do pojednania, zwłaszcza na pierwszym posiedzeniu, po wstępnym wyjaśnieniu stanowiska stron. Osnowę ugody zawartej przed sądem wciąga się do protokołu rozprawy albo zamieszcza w odrębnym dokumencie stanowiącym część protokołu i stwierdza podpisami stron. Niemożność podpisania ugody sąd stwierdza w protokole[215].
Przepis art. 203 § 4 stosuje się odpowiednio[216].
Przewodniczący zamyka rozprawę po przeprowadzeniu dowodów i udzieleniu głosu stronom[217].
Można zamknąć rozprawę również w przypadku, gdy ma jeszcze zostać przeprowadzony dowód przez sędziego wyznaczonego lub przez sąd wezwany, dowód z dokumentu sporządzonego przez organ administracji publicznej lub znajdującego się w jego aktach albo dowód z dokumentu znajdującego się w aktach sądowych lub komorniczych, a rozprawę co do tych dowodów sąd uzna za zbyteczną[218].
Sąd może zamkniętą rozprawę otworzyć na nowo[219].
Od zarządzeń przewodniczącego wydanych w toku rozprawy strony mogą odwołać się do sądu[220].
Ilekroć ustawa przewiduje wysłuchanie stron lub innych osób, stosownie do okoliczności może się to odbyć przez wezwanie stron do złożenia odpowiednich oświadczeń na posiedzeniu albo wyznaczenie terminu do zajęcia stanowiska w piśmie procesowym lub za pomocą środków porozumiewania się na odległość, o ile dają one pewność co do osoby składającej oświadczenie[221].
Ilekroć zachowanie strony w świetle okoliczności sprawy wskazuje na nadużycie przez nią prawa procesowego, sąd poucza ją o możliwości zastosowania wobec niej środków, o których mowa poniżej[222].
W przypadku gdy sąd stwierdzi nadużycie przez stronę prawa procesowego, może w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie:
- stronę nadużywającą skazać na grzywnę
- niezależnie od wyniku sprawy, odpowiednio do spowodowanej tym nadużyciem prawa procesowego zwłoki w jej rozpoznaniu, włożyć na stronę nadużywającą obowiązek zwrotu kosztów w części większej, niż wskazywałby wynik sprawy, a nawet zwrotu kosztów w całości;
- na wniosek strony przeciwnej: a) przyznać od strony nadużywającej koszty procesu podwyższone odpowiednio do spowodowanego tym nadużyciem zwiększenia nakładu pracy strony przeciwnej na prowadzenie sprawy, nie więcej jednak niż dwukrotnie, b) podwyższyć stopę odsetek zasądzonych od strony, której nadużycie spowodowało zwłokę w rozpoznaniu sprawy, za czas odpowiadający tej zwłoce, z tym że stopa może zostać podwyższona nie więcej niż dwukrotnie; przepisów o maksymalnej dopuszczalnej wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie nie stosuje się[223].
Istnieje w literaturze kilka podziałów terminów. Istnieją terminy dla czynności procesowych stron i uczestników postępowania oraz terminy dla czynności sądu. Terminy dla czynności procesowych i uczestników postępowania dzieli się na:
- terminy ustawowe – nie mogą być przedłużane ani skracane przez sąd, biegną od momentu początkowego, oznaczonego w odpowiednim przepisie kodeksu postępowania cywilnego,
- terminy sądowe – są wyznaczane przez sąd lub przewodniczącego[224].
Bieg terminu sądowego rozpoczyna się od ogłoszenia w tym przedmiocie postanowienia lub zarządzenia, a gdy kodeks postępowania cywilnego przewiduje doręczenie z urzędu – od jego doręczenia[225].
Terminy oblicza się według prawa cywilnego. Oddanie pisma procesowego w formie przesyłki poleconej w polskiej placówce pocztowej operatora pocztowego lub w placówce podmiotu zajmującego się doręczaniem korespondencji na terenie Unii Europejskiej jest równoznaczne z wniesieniem go do sądu. To samo dotyczy złożenia pisma przez żołnierza w dowództwie jednostki wojskowej albo przez osobę pozbawioną wolności w administracji zakładu karnego oraz przez członka załogi polskiego statku morskiego u kapitana statku. Przez wniesienie pisma rozumie się także wprowadzenie go do systemu teleinformatycznego[226].
Przewodniczący może z ważnej przyczyny przedłużyć lub skrócić termin sądowy na wniosek zgłoszony przed upływem terminu, nawet bez wysłuchania strony przeciwnej[227].
Terminy dla czynności sądu z reguły mają charakter terminów instrukcyjnych[228].
Uchybienie i przywrócenie terminu
Czynność procesowa podjęta przez stronę po upływie terminu jest bezskuteczna[229].
Jeżeli strona nie dokonała w terminie czynności procesowej bez swojej winy, sąd na jej wniosek postanowi przywrócenie terminu. Postanowienie może być wydane na posiedzeniu niejawnym. Przywrócenie nie jest dopuszczalne, jeżeli uchybienie terminu nie pociąga za sobą ujemnych dla strony skutków procesowych[230].
Pismo z wnioskiem o przywrócenie terminu wnosi się do sądu, w którym czynność miała być dokonana w ciągu tygodnia od czasu ustania przyczyny uchybienia terminu. W piśmie tym należy uprawdopodobnić okoliczności uzasadniające wniosek. Równocześnie z wnioskiem strona powinna dokonać czynności procesowej. Po upływie roku od uchybionego terminu, jego przywrócenie jest dopuszczalne tylko w wyjątkowych wypadkach[231].
Niedopuszczalne jest przywrócenie terminu do złożenia środka odwoławczego od wyroku orzekającego unieważnienie małżeństwa lub rozwód albo ustanawiającego nieistnienie małżeństwa, jeśli choćby jedna ze stron zawarła po uprawomocnienie się wyroku nowy związek małżeński[232].
Spóźniony lub z mocy ustawy niedopuszczalny wniosek o przywrócenie terminu sąd odrzuci na posiedzeniu niejawnym[233].
Zgłoszenie wniosku o przywrócenie terminu nie wstrzymuje postępowania w sprawie ani wykonania orzeczenia. Sąd może jednak, stosownie do okoliczności, wstrzymać postępowanie lub wykonanie orzeczenia. W razie uwzględnienia wniosku sąd może natychmiast przystąpić do rozpoznania sprawy[234].
Mediacja jest dobrowolna. Prowadzi się ją na podstawie umowy o mediację albo postanowienie sądu kierującego strony do mediacji. Umowa może być zawarta także przez wyrażenie przez stronę zgody, gdy druga strona złożyła do mediatora wniosek o przeprowadzenie mediacji. W umowie o mediację strony określają w szczególności przedmiot mediacji, osobę mediatora albo sposób wyboru mediatora. Mediację prowadzi się przed wszczęciem postępowania, a za zgodą stron także w toku sprawy[235].
Mediatorem może być osoba fizyczna, mająca pełną zdolność do czynności prawnych, korzystających w pełni z praw publicznych. Mediatorem nie może być sędzia. Nie dotyczy to sędziów w stanie spoczynku[236].