Wieliczka
miasto w województwie małopolskim / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Drogi AI, mówmy krótko, odpowiadając po prostu na te kluczowe pytania:
Czy możesz wymienić najważniejsze fakty i statystyki dotyczące Wieliczka?
Podsumuj ten artykuł dla 10-latka
Wieliczka (niem. Groß Salze) – miasto powiatowe w województwie małopolskim, w powiecie wielickim, siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Wieliczka oraz władz powiatu. Miasto i gmina liczą 67 512 mieszkańców[1], samo miasto 27 122 mieszkańców (stan na 30 czerwca 2022)[2], a jego powierzchnia wynosi 13,41 km². Rozwijało się od XIII w. jako ośrodek wydobywczy, obecnie pełni głównie funkcje turystyczną oraz sypialnianą w aglomeracji krakowskiej[3]. Znane jest z unikatowej w skali świata kopalni soli, którą odwiedza ponad 1 mln turystów rocznie (dane od stycznia do grudnia 2017 mówią o 1,7 mln osób, rok wcześniej 1,5 mln)[4].
miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
Widok na centrum Wieliczki w 2020 roku | |||||
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Powiat | |||||
Gmina | |||||
Aglomeracja | |||||
Data założenia |
1123–1127 | ||||
Prawa miejskie |
1290 | ||||
Burmistrz | |||||
Powierzchnia |
13,41 km² | ||||
Populacja (30.06.2022) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Strefa numeracyjna |
(+48) 12 | ||||
Kod pocztowy |
32-020 | ||||
Tablice rejestracyjne |
KWI | ||||
49°59′10″N 20°03′42″E | |||||
TERC (TERYT) |
1219054 | ||||
SIMC |
0952232 | ||||
Hasło promocyjne: Wieliczka – miasto ludzi aktywnych | |||||
Urząd miejski ul. Powstania Warszawskiego 132-020 Wieliczka | |||||
| |||||
| |||||
| |||||
Strona internetowa | |||||
BIP |
Miasto leży w środkowej części województwa małopolskiego, w zachodniej części powiatu wielickiego, w północno-zachodniej części gminy Wieliczka, w obrębie ziemi krakowskiej historycznej Małopolski.
Wieliczka leży na południowy wschód od Krakowa. Rynek Górny w Wieliczce oddalony jest od Rynku Głównego w Krakowie o 13 km (w linii prostej)[5]. Miasto leży w kotlinie między dwoma grzbietami wzgórz ciągnącymi się z zachodu na wschód: od południa Pogórza Wielickiego, od północy Piasków Bogucickich wchodzących w skład Wysoczyzny Wielicko-Gdowskiej. Południowy grzbiet jest wyższy, grzbietem północnego wzgórza prowadzi droga krajowa nr 94. W pobliżu przebiega również autostrada A4 (europejska trasa E40). Pomimo małej powierzchni różnice względne wynoszą ponad 137 m: najwyższe wzniesienie ma 361,8 m n.p.m., a najniższy punkt leży na wysokości 224 m[6]. Rozciągłość zabudowań miejskich w kierunku południkowym wynosi ok. 6,2 km; a w kierunku równoleżnikowym ok. 3,7 km[7].
Wieliczka leży w obrębie aglomeracji krakowskiej. Graniczy z miastem Kraków oraz wsiami na terenie gminy Wieliczka: Lednica Górna, Grabówki, Zabawa, Siercza, Rożnowa[8].
W latach 1975–1998 miasto leżało w województwie krakowskim.
Miejscowość stanowi ok. 13% powierzchni gminy oraz ok. 3% powierzchni powiatu wielickiego.
Miasto plasowało się na 39. miejscu w województwie małopolskim pod względem powierzchni z 13,41 km²[9].
Części miasta Wieliczki: Bogucice, Centrala, Glinki, Gościniec, Grabówki, Klasno, Kłosów, Kolonia, Kopalina, Koszutka, Krzyszkowice, Krzyżowa, Lednica Dolna, Lekarka, Podlesie, Turówka, Zadory.
Powierzchnia miasta wynosi 13,41 km², co daje gęstość zaludnienia równą 1714 osób na 1 km². Pod względem liczby mieszkańców miasto plasuje się na 12. miejscu w województwie małopolskim (stan na 31 grudnia 2020 r.)
W Wieliczce na 100 mężczyzn przypada 106 kobiet[10].
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
---|---|---|---|---|---|---|
Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
Populacja | 21 676 | 100 | 11 319 | 52,2 | 10 375 | 47,8 |
Gęstość zaludnienia [mieszk./km²] | 1616 | 844 | 774 |
W ostatnich latach ludności przybywa szybciej. Tendencję wzrostową charakteryzują dodatnie saldo migracji, głównie z Krakowa[11], oraz przyrost naturalny (0,9‰ – dane z 2020 r.).
Podczas ostatniej dekady obserwowany był stały wzrost udziału liczby ludności w wieku produkcyjnym (61,1% w 1996 r.→ 64,3% w 2006) oraz liczby ludności wieku poprodukcyjnym (15% w 1996 → 17% w 2006). Udział w społeczności miasta dzieci i młodzieży w wieku przed 17 rokiem życia od 1996 zmalał do 2006 o 5,2%.
Piramida wieku mieszkańców Wieliczki w 2014 roku[12].
- Osobny artykuł: Herb Wieliczki.
Herb Wieliczki nawiązuje do tradycji górniczej. Na niebieskiej tarczy umieszczono narzędzia używane podczas wydobywania soli: drewniany młot i dwa kilofki po bokach (w kolorze żółtym). Najstarszy zachowany obraz herbu Wieliczki naniósł na mapę miasta Wilhelm Hondius w 1645.
Pochodzący z lat 1123–1125 dokument legata papieskiego Idziego, po raz pierwszy wymieniał łacińską nazwę Magnum Sal (Wielka Sól), z którego wywodzi się obecna nazwa miasta[13][14]. Z czasem wczesnośredniowieczna nazwa topograficzna wymawiana Wielka Sól uległa znacznemu przekształceniu. Jak wynika z XIV-wiecznych dokumentów pisanych po łacinie, do użytku wprowadzono nazwę skróconą, ograniczoną do samego przymiotnika, którą w ostatecznym kształcie przemian słowotwórczych urzeczownikowiono[15]. Powstała wtedy nazwa Wieliczka lub Weliczka utrzymała się do czasów współczesnych[15]. Około 20–30 lat była w obiegu nazwa Grosssalce stanowiąca dosłowne tłumaczenie najstarszej nazwy polskiej, a używana przez niemieckojęzyczne górne warstwy mieszczan przybyłych do Wielkiej Soli na przełomie XII i XIII w.[15] Późniejsze akty, dokumenty i opisy wzmiankujące tę miejscowość nazywały ją Wieliczką, z wyjątkiem dokumentów królewskich zawierających przywileje dla miasta, w którym pisano „miasto Wieliczka zwane Wielka Sól” lub „królewskie miasto wielickie Wielka Sól”[15].
Pierwsze odkryte ślady warzelnictwa pochodzą z IX w.[16] Powstawały wtedy pierwsze warzelnie soli, czerpiące solankę ze źródeł. Prawdopodobnie pierwszymi osadnikami była ludność z plemion celtyckich[17]. W późniejszych latach zostali wyparci przez ludność słowiańską. Znaczenie osady górniczej wzrosło po przeniesieniu stolicy Polski z Gniezna do Krakowa przez Kazimierza Odnowiciela. Warzelnie przynosiły wielkie dochody, których książę potrzebował na utrzymywanie dworu wraz z drużyną oraz odbudowę zniszczonego kraju[18].
Systematyczny rozwój osady górniczej zahamował najazd tatarski, który zniszczył Kraków oraz okolice[19]. Od połowy XIII w. produkcja soli w Wieliczce polegała na wygotowywaniu ze słonej wody proszku solnego. Lecz źródła solankowe w następstwie nadmiernej eksploatacji zaczęły się wyczerpywać, dlatego przystąpiono do pogłębiania tych źródeł, czyli studzien. W 1252 odkryto pokłady soli kamiennej i od tej pory zaczęto wydobywać sól metodą głębinową[20]. W 1289 Henryk Prawy będący ówczesnym panem ziemi krakowskiej, wydał dokument zezwalający braciom Jeskowi (Jescho) i Hysinboldowi (Izynbold/Isenbold) założyć w Wieliczce miasto na prawie frankońskim. W 1290 książę Przemysław II nadał Wieliczce prawa miejskie[21]. Pod koniec XIII w. zostało również założone przedsiębiorstwo Żup Krakowskich, obejmujące saliny i warzelnie w Wieliczce i Bochni – jedno z najbardziej dochodowych i najdłużej działających przedsiębiorstw w Polsce. W samym XIV w. Żupy zaopatrywały 1/3 dochodów skarbu państwa. W 1311 za panowania Władysława Łokietka pełniący obowiązki wójta Gerlach von Kulpen przyłączył się do buntu wójta Alberta. Po stłumieniu buntu wójt uciekł na Śląsk, gdzie dalej urzędował jako włodarz Wieliczki[22]. We wcześniejszych latach na terenie Wieliczki osiedlali się niemieccy górnicy. Spowodowało to zastąpienie łaciny przez język niemiecki. Po upadku rebelii król spostrzegł rosnące zagrożenie germanizacją i przywrócił do użytku język łaciński. Za czasów rządów Kazimierza Wielkiego nastąpił gwałtowny i szybki rozwój miasta[23]. Miasto zostało otoczone murami, wybudowano Zamek Żupny i nastąpił rozwój gospodarczy miejscowości. Mikołaj Wierzynek założył szpital na Turówce (dzielnica) oraz schronisko dla bezdomnych[24].
XIII w. sięgają również dzieje wielickiego zamku, który od początku pełnił rolę siedziby administracyjnej Żup Krakowskich warzelni i kopalni soli w Wieliczce oraz Bochni. Dochody z Żup stanowiły przez wiele wieków jeden z głównych filarów polskiej gospodarki (w XIV w. dawały 1/3 dochodów skarbu państwa). Wzmożone zainteresowanie turystyczne Wieliczką przyniósł XVI w., dzięki stworzeniu możliwości zwiedzania kopalni. Renesansowy zachwyt światem i żądza poznania przyciągały do wielickiej kopalni podróżników łaknących doświadczyć „podróży do wnętrza Ziemi”. Kazimierz Wielki w 1356 ustanowił Sąd Sześciu Miast, w którym była też Wieliczka. W 1361 miasto przeszło z prawa frankońskiego na magdeburskie.
Za czasów Władysława Jagiełły nastąpił rozwój terytorialny miasta. W okresie ostatnich Jagiellonów następował dalszy rozwój miasta. Struktura narodowościowa Wieliczki była dość jednolita, ponieważ koloniści niemieccy zostali spolonizowani[25]. Większość mieszkańców stanowili Polacy. W XVI w. zaczęły tworzyć się cechy. Na początku XVII w. było ich 14[25]. U szczytu potęgi gospodarczej Wieliczka była największym miastem przemysłowym w kraju.
W 1556 roku Wieliczka uzyskała przywilej de non tolerandis Judaeis[26].
W 1651 Wieliczkę nawiedziła zaraza, która zdziesiątkowała ludność miasta. W latach 1655–1660, za czasów potopu szwedzkiego, nastąpił schyłek gospodarczy miasta. Wieliczka wówczas splądrowana i spalona, nie była jednak terenem walk. Załoga szwedzka pilnowała kopalni oraz robotników, ściągała podatki oraz żywność[27]. Gabriel Wojniłłowicz u boku Jerzego Sebastiana Lubomirskiego przystąpił do zorganizowania liczącego ok. 3000 ludzi oddziału, który wziął udział w wyzwoleniu Wieliczki, Bochni i Wiśnicza. Bitwa została stoczona w Kamionnej, gdzie Polacy uderzywszy ze wzgórza, odnieśli zwycięstwo. Miastem targały waśnie religijne pomiędzy katolikami a braćmi polskimi, którzy mieli w nim zbór. Należeli do niego także Morsztynowie – zarządcy żup królewskich[28][29][30]. W 1655 do miasta sprowadzili się franciszkanie reformaci, którzy wybudowali swój kościół. Po złych czasach Potopu nastąpił jeszcze krótki okres rozwoju po wiktorii wiedeńskiej, kiedy król Jan III Sobieski w 1683 ufundował dzwonnicę w centrum miasta.
9 czerwca 1772 roku rozpoczęła się okupacja Wieliczki przez siły austriackie. W 1784 wybudowano nową drogę do Gdowa, wzdłuż której powstała kolonia józefińska Lednica Niemiecka. W 1809 zdobytą przez Austriaków Wieliczkę włączono w skład Księstwa Warszawskiego. Habsburgowie odzyskali miasto po upadku Księstwa i jego rozbiorze w wyniku ustaleń Kongresu Wiedeńskiego. Od tej pory pod urzędową, niemiecką nazwą Groß Salze stała się częścią Galicji. Za czasów rozbiorów wzrosło bezrobocie, ponieważ Austriacy ściągali nowoczesny sprzęt do kopalni z głębi Austrii, zaprzestano również produkcji machin i narzędzi na terenie miasta i okolic, ponadto z powodu niskich płac w kopalni górnicy polscy zwalniali się masowo, co spowodowało przymusowy przyjazd górników niemieckich, węgierskich, siedmiogrodzkich oraz chorwackich[31]. Zmienił się skład narodowościowy miasta na rzecz ludności napływowej. Po wybuchu w 1846 powstania krakowskiego przy pomocy górników Edward Dembowski przejął władzę w Wieliczce i skarbiec kopalni soli. Został sekretarzem Jana Tyssowskiego, dyktatora rewolucji. W okresie autonomii galicyjskiej nastąpił stopniowy rozwój miasta. Wieliczka była największym skupiskiem górników w Galicji, Żupy zatrudniały ponad 2000 pracowników[32]. W 1857 uruchomiono linię kolejową.
Dopiero pod koniec XIX w. nastąpił rozwój budownictwa publicznego. Wcześniej rozbudowywano miasto za pieniądze prywatne. Wybudowano Kolonię Górniczą (osiedle dla rodzin górniczych), elektrownię salinarną (zaopatrywała w prąd nie tylko kopalnię, ale i miasto) oraz nowoczesną warzelnię soli. W okresie międzywojennym nastąpił rozwój terytorialny Wieliczki[33]. Powstawały nowe dzielnice mieszkaniowe. W 1933 miał miejsce strajk górników, spowodowany obniżką płac o 13%. Strajk stłumiono policją szturmową[34]. W 1934 w granice miasta włączono część wsi Zabawa, Lednicę Dolną i Niemiecką i Klasno.
W czasie I wojny światowej, w dniach od 28 listopada do 7 grudnia 1914 roku Wieliczka była okupowana przez wojska rosyjskie[35].
7 września 1939 rozpoczęła się okupacja przez wojska niemieckie, które wkroczyły do Polski od strony Słowacji. Miasto było przeludnione, ponieważ na wieść o budowanym getcie w Krakowie przeniosło się do Wieliczki 5,4 tys. osób pochodzenia żydowskiego. W całym mieście mieszkało 11 tys. Żydów, głównie w dzielnicy Klasno[36]. Jednak po otwarciu krakowskiego getta rozpoczęto wywózki ludności żydowskiej z Wieliczki do Krakowa. 21 stycznia 1945 Wieliczka została zdobyta przez oddziały 106 Korpusu Armijnego z 60 Armii 1 Frontu Ukraińskiego. Podczas walk zginęło 138 żołnierzy radzieckich (po wojnie ku ich czci postawiono pomnik przy ul. Bohaterów Warszawy)[37].
Po II wojnie światowej rozpoczął się okres systematycznego rozwoju miasta[38]. W granice miasta włączono kolejno: Bogucice z fragmentem Czarnochowic (1954) i Krzyszkowice (1973). W 1978 UNESCO postanowiło wpisać wielicką kopalnię soli na listę światowego Dziedzictwa Kultury[39].
W 1992 w mieście nastąpiła katastrofa górnicza. Wyciek wody w poprzeczni Mina spowodował zapadnięcie się torowiska oraz pęknięcie murów klasztoru Franciszkanów[40]. W 1994 miasto zostało uznane za pomnik historii[39]. 1 stycznia 2006 do Wieliczki przyłączono część wsi Czarnochowice[41].
W styczniu 2011 oddano do użytku Centrum Edukacyjno-Rekreacyjne Solne Miasto z 2 basenami (sportowym o wymiarach 12,5 × 25 m oraz rekreacyjnym), halą sportową (o wymiarach 25 × 50 m) z widownią na 400 miejsc siedzących, boiskami do piłki nożnej oraz koszykówki, kortem tenisowym oraz kilkoma salami konferencyjnymi[42]. Z kolei 16 września 2018 oddano do użytku Wielicką Mediatekę – centrum multimedialne, społeczne i kulturalne, w którym znalazły siedzibę „Mediateka – Biblioteka Miejska w Wieliczce” oraz sala widowiskowo-kinowa[43].
Budowa geologiczna
Proces poznawania budowy geologicznej Wieliczki został zapoczątkowany w okresie poszukiwania słonych źródeł i studni solankowych. Najstarsze zachowane dokumenty o złożu soli kamiennej zostały wykonane w latach 1631–1638 przez Marcina Germana[44].
Litologia i stratygrafia
Perm
Najstarsze osady rozpoznane na terenie miasta i najbliższej okolicy to ilaste mułowce o zabarwieniu czerwonowiśniowym z szarozielonymi plamami. Iłowce te zawierają nieregularne warstwy anhydrytu i należą do grupy minerałów solnych powstałych na drodze krystalizacji z wody morskiej. Rozpoznano je w odwiercie Siercza 1, ok. 1,5 km od centrum Wieliczki. Szacowany wiek osadów to 225 milionów lat[44].
Jura środkowa
Słabo spoiste piaskowce brunatne zalegające pomiędzy iłowcami permskimi a wapieniami jury górnej, zostały rozpoznane w otworze Siercza 1. Osad jury środkowej powstał przed około 160 milionami lat[44].
Jura górna
Stanowi część sztywnego niesfałdowanego podłoża miasta. Kremowobiałe wapienie z licznymi ciemnoszarymi bułami krzemiennymi zostały rozpoznane w otworach Siercza 1 oraz H4 zlokalizowanym pomiędzy klasztorem reformatów a warzelnią, gdzie wiercono otwór o głębokości 513,8 m. Wapień jury górnej stwierdzono również w licznych otworach w Krzyszkowicach, Soboniowicach, Baryczy i Przebieczanach[44].
Kreda i starszy trzeciorzęd
Utworów tych nie stwierdzono powyżej wapieni jury górnej, lecz w pozycji nasuniętej wśród skał karpackich. Osady okresu kredowego oraz starszego trzeciorzędowego reprezentowane są w nasuniętych skałach fliszu karpackiego, którego brzeg północny przylega do południowej części miasta. Flisz karpacki zbudowany jest z dwóch jednostek tektonicznych i litostratygraficznych – z płaszczowizn podśląskiej i śląskiej. Jednostki te rozpoznano w licznych odwiertach i wyrobiskach kopalnianych. Do płaszczowizny podśląskiej zaliczane są: warstwy istebniańskie (piaskowce tomaszkowickie), łupki zielone z syderytami i łupki pstre. Do płaszczowizny śląskiej należą: warstwy wierzowskie (łupki ilaste), warstwy gezowe dolne (łupki ilaste i mulaste oraz piaskowce gezowe), warstwy lgockie (piaskowce, łupki ilaste) oraz warstwy jaspisowe (pstre łupki krzemieniowe, jaspisy). Osady te powstały w górnej kredzie i starszym trzeciorzędzie przed około 100 do 30 milionów lat. Z utworów fliszowych okresu kredowego pochodzi znaleziona na Lednicy słynna skamieniałość przedstawiająca skrzemieniały pień wymarłej z końcem ery mezozoicznej rośliny Cycedeoidea (Raumeria). Skały fliszu występujące obecnie w południowej części miasta zostały nasunięte w wyniku orogenezy alpejskiej[44].
Baden
Utwory badenu dzielą się na najstarsze, zalegające na wapieniu jury górnej warstwy skawińskie, warstwy wielickie zawierające osady solne i tworzące złoże soli kamiennej Wieliczki, warstwy chodenickie oraz warstwy grabowieckie. Warstwy skawińskie złożone są z iłowców marglistych i najczęściej mulistych z wkładkami mułowców, piaskowców oraz podkładkami twardych margli dolomitycznych. Miąższość i charakter litologiczny na terenie miasta ulegają dużym zmianom. Na zachodzie przy miąższości ok. 50 m są one bardziej ilaste i marglaste oraz zawierają bogata mikroflorę otwornicową. W centrum miąższość ich wzrasta do 150 m, zaś na wschodzie osiągają około 350 metrów, przy jednoczesnym dużym przyroście miąższości warstw mułowców i piaskowców. Warstwy wielickie to utwory złoża soli kamiennej oraz odpowiadające im, w facji siarczanowej, iłowce i mułowce z gipsem i anhydrytem. Charakterystyczną cechą złoża Wieliczki jest jego dwudzielność na złoże górne bryłowe i złoże pokładowe. Różnice między górną i dolną częścią złoża wynikają z odmiennego wykształcenia litologicznego oraz zróżnicowanego reagowania na ruchy górotwórcze Karpat. Warstwy wielickie dzieli się na trzy facje powstałe w różnych częściach zbiornika sedymentacyjnego. Facja A odpowiada południowej części zbiornika, facja B – środkowa, była miejscem tworzenia się złoża pokładowego i facja C – północna, której odpowiadają warstwy wielickie położone na północ od granic sfałdowanego złoża soli i pozostające w miejscu, gdzie zostały osadzone. Wśród utworów facji A, którą reprezentuje złoże bryłowe, następujące skały wyróżnia się jako podstawowe: sól zieloną, bryłową, zuber solny i iłowiec marglisty. Wszystkie leżą bezładnie, co uniemożliwia odtworzenie pierwotnego układu litograficznego. Do facji B należą utwory złoża pokładowego o całkowicie odmiennym wykształceniu litologicznym i tektonicznym. Dzięki zachowanemu następstwu warstw odtworzono kolejność powstania jego członów. Na warstwach skawińskich osadziły się kolejno[44]:
- utwory spągowe jako iłowce i piaskowce z gipsem i anhydrytem
- pokład soli najstarszej
- piaskowiec i mułowiec
- zespół soli zielonej pokładowej
- pokład soli szybikowej
- kompleks soli spiżowej
- stropowe piaskowce, mułowce i iłowce anhydrytowe
W obrębie warstw wielickich występują cienkie wkładki tufitowe zbudowane częściowo z minerałów pochodzenia wulkanicznego. Wśród osadów facji C rozpoznano w otworach wiertniczych iłowce, mułowce, piaskowce z gipsem i anhydrytem, wśród których lokalnie występuje sól kamienna. Warstwy chodenickie utworzyły się ponad stropem warstw wielickich. Są to głównie iłowce margliste o charakterze łupkowym z warstwami mułowców i słabo zwięzłych piaskowców oraz z charakterystycznymi wkładkami twardych margli dolomitycznych. Wśród warstw chodenickich występują jasnoszare i lekkie tufity zawierające popiół wulkaniczny nawiany po erupcjach wulkanów karpackich. Warstwy grabowieckie są najmłodszymi utworami badeńskimi pochodzącymi z ostatniego zlewu morskiego. Składają się z piaskowców, mułowców oraz iłowców. W północnej części miasta występuje ich odmiana facjalna, znana pod nazwą piasków bogucickich. Występują w nich wykształcone warstwy piaskowców spoistych, scementowanych węglanem wapnia oraz cienkie wkładki iłowców. Piaski bogucickie charakteryzują się zawartością skamieniałości, najczęściej małż i ślimaków[44].
Czwartorzęd
Osady zaliczane do tego okresu reprezentowane są na terenie Wieliczki i okolicy przez utwory epok plejstocenu i holocenu. Wśród osadów plejstocenu wyróżnia się głównie gliny lessowe, pyły i gliny zwietrzelinowe, a lokalnie występują piaski, żwiry, gliny morenowe i głazy z moreny oraz iły zastoiskowe. Do holocenu zaliczane są gleby, namuły organiczne, piaski i żwir wypełniające współczesne koryta potoków i mniejszych cieków wodnych. Osobną grupę stanowią koluwia, czyli utwory przemieszczające się w dół po stoku w wyniku zjawisk osuwiskowych. Procesy te obejmują głównie południową część miasta i trwają nieprzerwanie od momentu wycofania się lądolodu z Wieliczki. Po ustąpieniu morza mioceńskiego nastąpił długi okres erozji, w wyniku której powstała rzeźba bardziej urozmaicona od współczesnej. W epoce plejstoceńskiej nastąpiło złagodzenie starszej rzeźby terenu poprzez wypełnienie obniżeń osadami polodowcowymi. W glinie morenowej i utworach fluwioglacyjnych na Sierczy odnaleziono fragment skał krystalicznych naniesionych przez lądolód ze Skandynawii. Cieńsze płyty moreny oraz pojedyncze głazy lodowcowe odkryto w dolinie potoku Świdniówka, na Psiej Górce oraz w Sułkowie i Baryczy. Pokrywa utworów czwartorzędowych maskujących rzeźbę starszego podłoża jest zmienna, lecz najczęściej wynosi od kilku do kilkunastu metrów, ale lokalnie może przekraczać 30 metrów[44].
Tektonika
Starsze kompleksy skalne występujące w podłożu miasta, do których zaliczane są utwory permu, jury środkowej i jury górnej należą do części monokliny śląsko-krakowskiej. W czasie orogenezy alpejskiej obszar monokliny zachował się jak sztywna płyta. Ulegał jedynie ruchom obniżającym i wypiętrzającym, dlatego popękał na poszczególne bloki poprzesuwane wzajemnie wzdłuż powierzchni uskokowych. W przeciwieństwie do utworów monokliny śląsko-krakowskiej osady kredowe i trzeciorzędowe Karpat zostały silnie pofałdowane i przesunięte ku północy. W czasie gdy sztywna płyta starszych utworów popękała na poszczególne bloki, a osady fiszu karpackiego zostały nasunięte ku północy, wytworzyło się zapadlisko przedkarpackie, które później zostało zalane przez morze mioceńskie. Osady tego morza to badeńska formacja solonośna Wieliczki. Po jej osadzeniu nastąpiła kolejna faza górotwórcza Karpat, w czasie której płaszczowizny fliszu karpackiego przesuwając się ku północy, sfałdowały utwory formacji solonośnej i utworzyły drugorzędną strukturę tektoniczną, tzw. element Salidów. Osady solne zostały oderwane od podłoża i z nadległymi warstwami chodenickimi zostały posunięte i spiętrzone przed czołem Karpat na obszarze miasta i okolic, tworząc złoże soli kamiennej[45].
Surowce mineralne
Do surowców mineralnych wydobywanych na obszarze Wieliczki i najbliższej okolicy należą: sól kamienna, solanki naturalne, skały ilaste (surowiec ceramiczny), piasek (surowiec budowlany) oraz spoiste piaskowce stosowane w budownictwie. Sól kamienna wydobywana jest od XIII w. Stała się podstawą rozwoju miasta. Obecnie roczne wydobycie soli w solance (surowiec do produkcji soli warzonej) zmniejszyło się do 100 tys. ton rocznie oraz kilkudziesięciu ton soli kamiennej do produkcji soli paszowej Wisol. W zachodniej części złoża w byłej otworowej Kopalni „Barycz” (1924–1998) wydobywało się ok. 80 tys. ton solanki, jako surowca do produkcji sody w byłych Krakowskich Zakładach Sodowych Solvay[46][47]. Skały ilaste, jako surowiec do produkcji cegły, wydobywane są w Wieliczce i okolicach od XIX w. Miejsce wydobycia iłów zmieniało się. Dawne odkrywki umiejscowione w północno-zachodniej części miasta obok cegielni i w miejscu dzisiejszego osiedla Kościuszki zostały zastąpione nowymi, zlokalizowanymi najpierw u podnóża stoku Sierczy pomiędzy szybem „Kościuszko” a Grabówkami, następnie w Sułkowie. Piasek jako minerał budowlany i podsadzkowy dla wypełniania wyrobisk podziemnych Kopalni Soli od dawna był eksploatowany ze złoża piasków bogucickich na Psiej Górce oraz na północ od Wieliczki na wzgórzu Kaim i w Zabawie. Wydobywała go również okoliczna ludność u podnóża wzgórza Winnica nad potokiem Lednica z rozsypanych piaskowców tomaszkowickich. Piaskowce używane do budowy fundamentów budynków mieszkalnych i gospodarczych wydobywano w niewielkich łomach na południe od miasta oraz na Sierczy, Grabówkach i Biskupicach. Należą do utworów fiszu karpackiego i charakteryzują się dobrymi parametrami technicznymi. Wyróżniają się piaskowce gezowe o spoiwie krzemionkowym powodującym ich dużą spoistość i odporność na wietrzenie[46].
Gleba
Na terenie Wieliczki występują trzy typy gleb. W dolinie Serafy i częściowo Zabawki utworzyły się mady lekkie i średnie. W miejscach niżej położonych i lepiej nawodnionych mają one charakter gleb bagiennych. W południowej i wschodniej części miasta powstały gleby gliniasto-piaszczyste. W części północnej występują gleby lessowe o poziomie próchniczym do 40 cm miąższości. Gleby te są prawnie chronione. Jakość gleb w Wieliczce jest dobra (klasy III–IV) i kwalifikuje rejon jako rolniczo-warzywny. Prawie cały obszar miasta, z wyjątkiem terenów przemysłowych, zabudowanych i zajętych przez obiekty transportowe jest intensywnie wykorzystywany rolniczo. W części zachodniej i północnej dominują grunty orne, w południowej sady, pastwiska i łąki[48]. W strefie zabudowanej znajdują się liczne przydomowe ogrody warzywne.
Szata roślinna
Naturalną szatą roślinną była puszcza, która już zniknęła z obszarów miasta. Obecnie niewielkie kompleksy leśne występują w rejonach Grabówek i Krzyszkowic[48]. Tworzą je głównie drzewa liściaste z domieszką iglastych. W Lesie Krzyszkowickim występują paproć podrzeń żebrowiec oraz przylaszczka pospolita[49]. Las ten ma powierzchnię 33,95 ha i został uznany przez wojewodę małopolskiego za użytek ekologiczny[50]. Dna dolin Zabawki i Serafy porastają nieregularne kępy drzew, głównie liściaste i zarośla. W centralnej części miasta znajdują się dwa parki.
Hydrografia
Obszar Wieliczki leży na terenie dwóch dorzeczy drugiego rzędu Zabawki i Serafy, które po połączeniu z Drwinią Długą uchodzą do Wisły. Zlewnia Zabawki w części górnej ma symetryczny układ sieci rzecznej[51]. Składają się na nią trzy większe potoki: Tomaszkowicki, Miodówka, Świdówka oraz kilka innych cieków wodnych bez nazw[51]. Ich koryta są głęboko wcięte, a ich przebieg kręty[51]. Wypływają ze źródeł, młak i wysięków w strefie osuwiskowej w Chorągwicy[51]. Granica pomiędzy zlewniami Zabawki i Serafy biegnie na wschód od ul. Asnyka oraz ul. Dobczyckiej[51]. Zlewnia Serafy jest asymetryczna z racji braku prawobrzeżnych dopływów. Górna część zlewni została silnie przekształcona, a ciek skanalizowany[51]. Potok ten miał początek na os. Sienkiewicza[51]. Obecnie Serafa wypływa na powierzchnię w okolicy warzelni, choć jest bardziej ściekiem niż potokiem[52]. Wszystkie boczne dopływy biorące początek wysoko na zboczu doliny są częściowo skanalizowane i zamienione w ścieki komunalne i przemysłowe[51]. Na lewym i prawym brzegu Serafy jest sieć dolinek odwadnianych okresowo lub epizodycznie[51]. W lewobrzeżnej zlewni występuje kilka większych i szereg mniejszych zbiorników wodnych[51]. Do tych pierwszych należą dwa stawy na Grabówkach, staw Syberia (pod Baranem), staw w parku Kingi i Mickiewicza[51]. Lokalnie występują zwłaszcza w dnie dolin stałe lub okresowe podmokłości[51].
Klimat
Miasto jest w strefie umiarkowanego klimatu podgórskiego nizin i kotlin z wpływem umiarkowanego ciepłego piętra klimatycznego Pogórza Karpackiego i nie odróżnia się od terenów otaczających[53]. Lokalne różnice występują w zależności od wysokości nad poziomem morza, położenia względem kierunku geograficznego oraz rzeźby terenu. Średnia roczna temperatura wynosi 7,4–8,0 °C, minimalna średnia temperatura od 3,5 do ponad 5,0 °C, roczna suma opadów 650–800 mm, liczba dni z pokrywą śnieżną 56–84 dni, długość okresu wegetacyjnego 200–215 dni[53].
Wiatry wieją głównie z południowego zachodu (33% w półroczu ciepłym i 35% w półroczu zimnym) oraz z zachodu (odpowiednio, 20% i 15,5%). Udział pozostałych jest prawie jednakowy (5–8%). W okresie zimowym wyróżniają się dodatkowo dwa kierunki: południowy i południowo-wschodni (12 i 13%), a w okresie letnim południowy i północno-zachodni (12 i 10%). Okres ciszy dla obu półroczy wynosi około 6%[53].
Na obszarze miasta można wyróżnić tereny o trzech zróżnicowanych typach mezoklimatycznych:
- Tereny o najkorzystniejszych warunkach to stoki i grzbiety położone ponad 40 m nad dnami dolin (północna i zachodnia część miasta oraz niewielkie fragmenty w południowej części). Średnie minimalne temperatury są wyższe o 2–3 °C niż w dnach dolin, okres bezprzymrozkowy od 30 do 60 dni dłuższy, średnia liczba dni z mgłą mniejsza o 60 w ciągu roku, łagodne dobowe wahania temperatury i wilgotności oraz dobra wentylacja naturalna. Występują bardzo dobre warunki aerosanitarne[53].
- Tereny korzystne to strefa stoków północnych. Średnie minimalne temperatury wyższe o 1–2 °C niż w dnach dolin, okres bezprzymrozkowy trwający od 140 do 170 dni, 60–80 dni w roku z mgłą, wentylacja umiarkowana. Warunki aerosanitarne dobre[53].
- Tereny o warunkach niekorzystnych to dna dolin Zabawki i Serafy. Średnie minimalne temperatury niższe o 3 °C, krótki okres bezprzymrozkowy (poniżej 140 dni), duże dobowe wahania temperatury i wilgotności. Występują częste inwersje temperatury powietrza (ponad 70% dni w roku) i mgły (ponad 80 dni w roku). Charakterystyczne są zastoiska zimnego powietrza. Wentylacja naturalne słaba. Warunki aerosanitarne niekorzystne[53].
Centrum Wieliczki ma mikroklimat charakterystyczny dla obszarów uprzemysłowionych i zabudowy miejskiej o znacznej emisji zanieczyszczeń, zwiększonej ilości ciepła pochodzącego z procesów spalania i pary wodnej[53]. Czynniki te powodują miejscowy wzrost temperatury.
Ochrona środowiska
W Wieliczce funkcjonuje biologiczna oczyszczalnia ścieków mogąca oczyścić 10 m³ ścieków na dobę. Ścieki z miasta są również pompowane do oczyszczalni ścieków w Krakowie-Płaszowie, dzięki temu z tych obiektów może korzystać 12 318 osób. W Wieliczce wytworzono w 2008 3096,58 tony odpadów komunalnych[54]. Wielickie śmieci zostają składowane lub przetworzone na składowisku odpadów Barycz w Krakowie. W mieście istnieje możliwość segregacji śmieci.
Na terenie miasta istnieją użytek ekologiczny Las Krzyszkowicki oraz Rezerwat przyrody Groty Kryształowe.
We współczesnym planie miasta wyraźnie zaznaczone są akcenty staromiejskiej zabudowy. W średniowieczu zastosowano nowy (jak dla tamtych czasów) układ szachownicowy w rozplanowaniu przestrzeni miasta, które w przebiegu linii obwarowań nie uległo większym zmianom, natomiast przeobraziło się wskutek adaptacji dotychczasowego układu ulic i zabudowy miejskiej z okresu lokacji do stosowanego wtedy powszechnie wzorca miasta z siecią ulic krzyżujących się w równych odstępach pod kątem prostym[55]. Duża zmianą w tym okresie była redukcja lokacyjnego rynku, o kształcie wydłużonego owalu, do wielkości równej poszczególnym kwadratom bloków zabudowy – jako wynik wprowadzenia szachownicowego podziału Wieliczki w czasach jej intensywnego zasiedlania i ożywionego budownictwa[55]. Ogólnie zarys tego podziału przetrwał do naszych czasów. Powierzchnie miasta w obrębie murów miejskich szacuje się na niecałe 8 ha[55]. Liczące ponad 1 km długości obwarowania miasta wzmocniono basztami[55]. Prawdopodobnie było ich 21, w tym dwie baszty z bramami wjazdowymi do miasta: Krakowską i Kłosowską[55]. Wewnątrz murów budynki znajdowały się w północnej strefie zabudowy[55]. Strefę tę tworzyły oddzielone od siebie ulicami zespoły: zamku żupnego, kościoła parafialnego i szybu „Regis”[55]. W XVII wieku istniały jedynie brama Kłosowska i 10 baszt[55]. Obecnie zachowała się 1 baszta, tuż obok zamku żupnego.
W Wieliczce jest 187 ulic i 2 place: Skulimowskiego, Kościuszki[56], ponadto miasto ma kilka dużych osiedli mieszkaniowych: os. Sienkiewicza, os. Kościuszki, os. Szymanowskiego, os. Pola, os. Asnyka, os. Przyszłość i os. Boża Wola.
Zabytki
- Kopalnia soli „Wieliczka” – kopalnia jest jednym z najstarszych zakładów górniczych Europy. Od XIII w. do 1772 wspólnie z kopalnią soli w Bochni wchodziła w skład Żupy krakowskiej. W 1976 kopalnia wpisana została do krajowego rejestru zabytków. W 1978 wpisana przez UNESCO na pierwszą Listę światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. W 1989 Kopalnia Soli „Wieliczka” poszerzyła Listę Światowego Dziedzictwa Zagrożonego, z której została skreślona w 1998 r.[57] Od 1994 to także pomnik historii Polski. 30 czerwca 1996 zaprzestano całkowicie eksploatacji złoża[58]. Dla kopalni charakterystyczne są sieć podziemnych korytarzy z 2 tysiącami komór oraz Groty kryształowe. Istniejące szyby górnicze:
- Szyb Daniłowicza z XVII w.
- Szyb św. Kingi z XIX w.
- Szyb Górsko z XVII w. (zasypany, pozostały zabytkowy budynek i wieża szybowa).
- Osobny artykuł: Rezerwat przyrody Groty Kryształowe.
Kopalnia dzieli się na Trasę Turystyczną i Trasę Muzeum. Trasa Turystyczna składa się m.in. z kaplicy św. Kingi, jeziorek solankowych oraz monumentalnej konstrukcji kasztów w komorze Michałowice. Natomiast Trasa Muzeum zawiera m.in. kolekcję konnych maszyn wyciągowych, tzw. kieratów, ekspozycję okazów soli oraz wystawę historii przedsiębiorstwa Żup Krakowskich. Całość kopalni stanowi dobrze skonstruowany skansen górniczy.
- Kierat polski (największa posiadana przez Muzeum konna maszyna transportowa) na Trasie Muzeum
- Wystawa „Geologia złóż solnych Polski” na Trasie Muzeum
- Kaplica św. Kingi na Trasie Turystycznej
- Jezioro solankowe w komorze Erazma Barącza na Trasie Turystycznej
- Zamek Żupny – dawna siedziba zarządu przedsiębiorstwa Żup Krakowskich od końca XIII w. do 1945 roku. Zbudowany na przełomie XIII i XIV w., wielokrotnie przebudowywany, w czasie wojny uległ zniszczeniu. Po odrestaurowaniu przeznaczony na siedzibę Muzeum Żup Krakowskich z pracowniami naukowymi i konserwatorskimi, magazynem zbiorów oraz ekspozycjami Muzeum „na powierzchni”, do których należą: jedna z najcenniejszych na świecie kolekcja solniczek; reprezentacyjna komnata zamku – Sala Gotycka; wystawa archeologiczna (ukazująca historię rozwoju procesu wydobycia soli); aktualna wystawa czasowa.
- Solniczka gotycka z ok. 1500 roku, najstarsza solniczka z kolekcji
- Sala gotycka w Zamku Żupnym
- Zamek Żupny od strony dziedzińca
- Wystawa archeologiczna w Zamku Żupnym
- Kościół św. Klemensa – klasycystyczny kościół wzniesiony z fundacji mieszczan w 1381. W tym stanie przetrwał do 1786. Obecny kształt kościoła pochodzi z XIX w., ale w kościele są również starsze elementy, z XIII i XIV w. Zachowała się XVII-w. kaplica grobowa Morsztynów, zdobiona stiukami włoskiego artysty Baltazara Fontany z 1693. Obok kościoła znajduje się wolno stojąca dzwonnica, ufundowana przez Jana III Sobieskiego po pogromie nad Turkami w XVII w. Dzwonnica została zaprojektowana przez włoskiego architekta Marcina Pellegriniego. Jej budowę ukończono w 1699[wymaga weryfikacji?].
- Zespół Kościelno-Klasztorny oo. Franciszkanów-Reformatów – pierwsza murowana świątynia małopolskiej prowincji reformatów, wybudowana w I poł. XVII w. Ufundowana przez Zygmunta III Wazę w celu obrony przed innowiercami, głównie arianami zamieszkującymi miasto i okolice. Usytuowany na południe od rynku. W kościele mieści się Sanktuarium Matki Boskiej Łaskawej Księżnej Wieliczki oraz Sługi Bożego Brata Alojzego Kosiby, związanego przez część swojego życia z Klasztorem. W ogrodach klasztornych mieści się kaplica – kopia Porcjunkuli.
- Kościół św. Sebastiana – modrzewiowy kościółek zbudowany w 1582, a w 1598 nastąpiła jego konsekracja przez kardynała Jerzego Radziwiłła. Wnętrze kościółka zdobią unikatowe witraże krakowskiej firmy Żeleńskiego według projektu Stanisława Matejki oraz polichromia wykonana przez Włodzimierza Tetmajera w 1906.
- Pałac Konopków – powstał w latach 80. XVIII w., został wzniesiony z inicjatywy Jana i Piotra Konopków. W czasach PRL-u znajdowała się w nim biblioteka publiczna do czasu katastrofy budowlanej. Obecnie wyremontowany i jest siedzibą IPN-u.
- Pałac Przychockich – zbudowany w XVIII w. Obecnie mieści się tam szkoła zawodowa.
- Wielicki Magistrat – został zbudowany w stylu tzw. neogotyku angielskiego na miejscu starego cmentarza i kościoła św. Ducha.
- Budynek szpitala salinarnego z lat 1838–1839.
- Sztygarówka – jest neogotyckim gmachem wzniesionym na cześć Franciszka Józefa I w 1898 z okazji 50. rocznicy objęcia przez niego cesarskiego tronu.
- Dom salinarny markszajderów
- Parki
- Park miejski im. Adama Mickiewicza z XVIII w.
- Park św. Kingi z II poł. XVIII w., dawny park sanatoryjny
- Park Stok pod Baranem
- Rynki
- Rynek Górny – zabudowa wokół rynku powstała na kanwie średniowiecznego układu szachownicowego, z malowidłem 3D – Solne Miasto.
- Rynek Dolny (Rynek Solny, zwany też Oberżyskiem – niegdyś służył jako miejsce handlu solą. Jest przy nim główne wejście do Szybu Regis)
- Pomnik Adama Mickiewicza – ufundowany w XX w. i ustawiony w parku Mickiewicza. W latach 40. XX w. przeniesiony na wielickie planty w centrum miasta.
- Pomnik Odrodzenia Polski – odsłonięty 3 maja 2015 r., będący połączeniem pomnika Wolnej Polski z 1918 r. i zrekonstruowanego pomnika Pamięci Poległych Wieliczan 1914-20 z 1926 r. Znajduje się na wielickich plantach obok budynku Urzędu Miasta i Gminy Wieliczka
- Synagogi – w mieście mieszkało dużo Żydów, w szczególności w dzielnicy Klasno. Obecnie żadna z synagog nie spełnia funkcji religijnej.
- Obiekty historyczne
- Kościół św. Krzyża z XII w.
- Kościół i szpital św. Ducha z XIII w.
- Cmentarz komunalny
- Turówka (obecnie odbudowana, służy jako hotel[59])
- Zobacz też: Cmentarz wojenny nr 381 – Wieliczka.
Zieleń miejska
Rodzaj | Powierzchnia |
---|---|
Parki spacerowo-wypoczynkowe | 23,9 ha |
Zieleńce | 31 ha |
Zieleń uliczna | 4,7 ha |
Tereny zieleni osiedlowej | 79,7 ha |
Lasy gminne | 34 ha |
Zieleń cmentarna | 6,5 ha |
Parki, zieleńce i tereny zieleni osiedlowej na obszarze miasta zajmują razem 152 ha[60]. Wieliczka ma trzy parki:
- W parku Adama Mickiewicza jest staw, w którym żyją szczeżuje. Park ma drzewostan mieszany, w którym znaczną część stanowią stuletnie drzewa. W parku żyją również ważki, kokoszki oraz wiele gatunków ptaków. Poddany rewitalizacji.
- W parku św. Kingi znajdują się Szyb Daniłowicza oraz dwa stawy.
- W parku Stok pod Baranem istnieją: staw, dwa boiska do koszykówki i piłki nożnej, ławki, leżaki, altanki, tarasy widokowe, siłownie plenerowe, stół do ping ponga.
Innymi terenami zielonymi są:
- Ogród Żupny na szlaku turystycznym między kopalnią a centrum miasta został zrekonstruowany w latach 1993–1995. Odtworzony ogród składa się z dwóch tarasów: ogrodu dolnego (złożonego z czternastu kwater centralnych i dwóch bocznych) oraz ogrodu wyższego.
- Aleja Jana Pawła II została utworzona w 1992. Jest to trakt łączący kopalnie soli z centrum Wieliczki. Graniczy ona z ogrodem Żupnym.
Wieliczka od średniowiecza stanowiła ośrodek wydobywczy. W XVI w. stała się największym miastem przemysłowym na terenie Polski. Potop szwedzki spowodował schyłek gospodarczego rozwoju miasta. Znaczenie gospodarcze Wieliczki malało wraz ze spadkiem ceny soli[61] .
Rynek pracy tworzą zakłady przemysłowe, przedsiębiorstwa produkcyjno-usługowe, usługi (handel, gastronomia itd.) oraz instytucje i urzędy publiczne. Wiele osób mieszkających w mieście dojeżdża do pracy do Krakowa, dlatego rozwinął się sektor transportowy. Rozwój strefy handlowo-usługowej związany jest z popytem wewnętrznym oraz ruchem turystycznym na terenie miasta. Wieliczka dysponuje sporą ilością wolnych terenów, które mogą być wykorzystane pod inwestycje przemysłowe, wszelkiego rodzaju usługi, budownictwo mieszkaniowe oraz rozwój infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej. W Wieliczce produkowane są meble, wyposażenie domowe, produkty spożywcze, systemy grzewcze. Jedną z większych fabryk na terenie miasta jest Herz.
Barierą rozwoju miasta jest niewystarczająca baza gastronomiczna[62], w skład której wchodzą restauracje, kawiarnie, bary, piwiarnie, jadłodajnie i fast-foody. W okresie letnim otwierane są smażalnie, ogródki gastronomiczne.
Miasto pełni funkcje lokalnego ośrodka administracyjnego, finansowego, oświatowego oraz centrum opieki zdrowotnej, co związane jest z bliskością Krakowa. Mieszczą się w nim placówki użytku publicznego, m.in. urząd skarbowy, oddział IPN. W Wieliczce mieści się 6 banków, 4 placówki pocztowe, kilka agencji ubezpieczeniowych, targowisko miejskie, dom handlowy, kilka dyskontów spożywczych oraz wiele lokali handlowo-usługowych skupionych przy ulicach Starego Miasta. Wieliczka jest ośrodkiem usługowym dla mieszkańców powiatu i turystów.
W mieście działa 3137 podmiotów gospodarczych, z czego 3083 stanowią firmy z sektora prywatnego (2011). W mieście najwięcej przedsiębiorstw, 936, związanych jest z handlem detalicznym (PDK sekcja G) (2011). Druga pod względem wielkości grupa z branży usług profesjonalnych, naukowych liczy 358 przedsiębiorstw (PDK sekcja M). Działalność prowadzi 36 spółek handlowych z udziałem kapitału zagranicznego (2011).
Na terenach gminy i miasta działa Wielicka Strefa Aktywności Gospodarczej[63] o powierzchni 250 ha.
Gospodarka komunalna
97,5% mieszkańców Wieliczki korzysta z sieci wodociągowej, 81,5% z sieci kanalizacyjnej, 84,9% z sieci gazowej (2011). Przeciętny mieszkaniec Wieliczki w 2011 zużył 35,2 m³ wody z wodociągów, 1329,9 kWh energii elektrycznej, 271,3 m³ gazu z sieci[64].
Zakład Gospodarki Komunalnej w Wieliczce jest spółką komunalną gminy Wieliczka, która zajmuje się m.in. dostawą wody i odprowadzaniem ścieków, gospodarką odpadami komunalnymi, utrzymaniem zieleni (parki, skwery), toalet miejskich i obiektów rekreacyjno-sportowych. Odpady komunalne wywożone są na składowisko odpadów Barycz w Krakowie.
W Wieliczce jest 6991 mieszkań, 97,7% z nich ma dostęp do wodociągów, a 76,8% – centralne ogrzewanie (2008). Przeciętna powierzchnia użytkowa wielickiego mieszkania to 75,7 m², a 27,4 m² przypadało na 1 mieszkańca[65].
Miasto nie ma wystarczających zasobów mieszkaniowych, jednak (od 2008) zarezerwowano na inwestycje w mieszkania socjalne po 2 mln zł z rocznego budżetu[66].
Instytucje i urzędy
W Wieliczce nie ma instytucji publicznych o zasięgu subregionalnym, co spowodowane jest bliskością Krakowa. Mieszczą się w nim natomiast instytucje powiatowe (Starostwo, Powiatowy Inspektorat Weterynarii, Sanepid, Urząd Pracy), a także Urząd Skarbowy, Sąd i Prokuratura Rejonowa, oddział Instytutu Pamięci Narodowej oraz Urząd Miasta i Gminy Wieliczka i kilka placówek Poczty Polskiej. Obszar miasta podlega Nadleśnictwu Niepołomice.