विजयादशमी
दशहरा / From Wikipedia, the free encyclopedia
भारतदेशे नेपालदेशे च शरदे नवरात्रे देव्याः पूजनं लोके प्रचलितमस्ति । केचन देवीं स्वगृहे एव पूजयन्ति । केचन देवीं पूजयितुं मन्दिरं गच्छन्ति । नवरात्रे पूजितायाः देव्याः निर्माल्यस्य वितरणं दशम्यां भवति । दशम्याम् अवरे जनाः मान्येभ्यो जनेभ्यो देव्याः निर्माल्यं स्वीकुर्वन्ति । तत्र मान्यजना देव्याः घटस्य जलेन अवरान् जनानभिषिच्य देव्याःपूजने प्रयुक्तस्य चन्दनस्य शेषेण तेषां ललाटे तिलकं धारयित्वा दध्यक्षताः अपि तत्राऽऽरोप्य तेषां दक्षिणकर्णस्योपरि यवाङ्कुरानपि स्थापयित्वा तानाशीर्भिरभिः अनुगृह्णनति । तत्राऽशीर्वचनरूपेण एतत् पद्यं पठन्ति -
आयुर् द्रोणसुते श्रियो दशरथे शत्रुक्षयो राघवे
ऐश्वर्यं नहुषे गतिश्च पवने मानश्च दुर्योधने ।
शौर्यं शान्तनवे बलं हलधरे सत्यं च कुन्तीसुते
विज्ञानं विदुरे भवन्तु भवतां कीर्तिश्च नारायणे ॥ इति ।
गृहे देव्याः पूजने शुक्लपक्षस्य प्रतिपदि (नवरात्रस्य प्रथमे दिने ) गृहे घटस्थापना क्रियते । पूजकाः तदा एव देवीवेदिकायां यथाविधि यवारोपणं कुर्वन्ति । ततः प्रभृति नवरात्रपर्यन्तं प्रतिदिनं सायम्प्रातः देवीं पूजयित्वा दुर्गाकवचादियुतायाः सप्तशत्याः पठनमपि कुर्वन्ति । यथाशक्ति यथयारुच्यं च-महिष-कूष्माण्डादिबलिं च देव्यै समर्पयन्ति । गृहेगृहे यथाशक्ति देवीनैवेद्याय मिष्टान्नानि पच्यन्ते । देव्यै निवेदितानि तानि मिष्टान्नानि सर्वैः खाद्यन्ते । मिष्टान्नानि खादित्वा बालका मोदन्ते । सर्वे बालका बालिकाः च प्रसन्ना भूत्वा दोलया खेलन्ति च ।
पूरा दाशरथी रामो लङ्काधिपतिं रावणं विजेतुम् आश्विनशुक्लदशम्यां प्रस्थितवान् आसीदिति देवीभागवते कथा वर्तते ।
अस्मिन् समये क्वचित् रामलीलाभिनयस्यायोजनमपि भवति । रामलीलाभिनयं दृष्ट्वा सर्वे जनाः प्रसन्ना भवन्ति ।
विजयादशम्या आगमनात् पूर्वमेव जनाः तदर्थं सामग्रीणाम् उपकल्पने मग्नाः भवन्ति । अजानां मेषाणां च क्रयाय विक्रयाय च विपण्यः स्थानेस्थाने आयोज्यन्ते । अजपालकाः विक्रेतुमजान् विपणिं नयन्ति । क्रेतारो विपणिं गत्वा सम्यक् परीक्ष्य यथाशक्ति हृष्टं पुष्टं सुन्दरमजं क्रीत्वा आनयन्ति । केचन मनुष्याः तु विजयादशम्यै इति मत्वा स्वगृहे एव अजं पालयन्ति । आसन्नायां विजयादशम्यां युवकाः दोलां निर्मातुं संलग्ना भवन्ति । तेषु केचन वंशं कर्तयित्वानयन्ति । अन्ये केचन खनित्वा वंशानुच्छ्राययन्ति । अन्ये दीर्घां महतीं रज्जुं सज्जीकुर्वन्ति । अपरे रज्जुं यथाविधि काष्ठे प्रोल्लम्ब्य दोलां निष्पन्नां कुर्वन्ति । सर्वे सोत्साहा भूत्वा स्वंस्वं कर्म कुर्वन्ति । विजयादशम्यां वृद्धा अपि प्रेङ्खामारुह्य धरित्रीं क्ष्वेदितुमिच्छन्ति ।
ग्रामे गृहिण्यः स्वगृहस्य परिमार्जनं कुर्वन्ति । श्वेतमृत्तिकया गृहं लिम्पन्ति च । जालानि सालनिर्यासकालिकया लिप्त्वा सुशोभयन्ति । गृहिणीनां साहाय्यं कर्तुमन्ये गृह्याः अपि संलग्नाः भवन्ति । नगरे सौधमुपलेप्तुं कर्मकरा आहूयन्ते । ते निःश्रेणिकामारुह्य गृहस्य भित्तौ उपर्युपर्यपि सम्यक् सुधालेपनं कुर्वन्ति । विजयादशम्यां संस्कृतानि सर्वेषां गृहाणि सुन्दराणि दृश्यन्ते ।
केचन बालकाः पतङ्गकानुड्डाययितुं गृहशिखरमारोहन्ति । बालकाः प्रतिस्पर्धिनोऽन्यस्य बालकस्य पतङ्गकं कर्तितुमिच्छन्ति । यः कर्तितुं शक्नोति, स विजयी मन्यते । यस्य पतङ्गकः कृन्तो भवति स पराजितो मन्यते । के चनाऽन्यस्य पतङ्गकं कर्तितुं स्वस्य तन्तुं संस्कुर्वन्ति । केचन बालका विचित्रैः पतङ्गकैः व्यावृतम् आकाशं प्रेक्ष्यैव प्रसन्ना भवन्ति ।
एवं विजयादशम्यां भारतदेशे नेपालदेशे च सर्वत्र रामणीयकं भवति ॥