Слог
From Wikipedia, the free encyclopedia
Слог — эн-не бичии фонетик-фонологтуг кезик, эн улуг акустик-артикуляциялыг бодунун компонентилеринин тудужу-биле коргузуп турар , тодарайлаарга ынаар кирип турар уннер-биле.Слог хевир киирери азы болза уткалыг харылзаа илередири-биле харылзаа тутпайн турар. . Ол дээрге арыг адалга кезии. Слогта уннер ангы чадада дынналыры-биле болуктежип турар, тода дынналырлары - слог тургузар, артканнары - слогтуг эвес.
Слог деп билигни эртемнин дыл дугайында коружунден тодарадып алырда 2 аргада ангылап турар. Ооредилге талазындан азы физиологтуг харылзаазында слог ун азы ун каттыжыышкыны кылдыр илереттинип турар, кижинин чугаа аппарады чангыс адырылбас унуп чыдар агаарны адаарда идип турар. Бодунун хуузунда, акустиктиг харылзаазында , азы адаттынарынын талазындан , слог деп состу чугаанын кезии деп билиндирип болур, бир ун оске унге бодаарга ангыланып турар, ол хиреде тудуш болгаш эн ыыткыр чадада дынналып турар болур [1].
Ол уеде фонема, дыл билиинде эн-не бичии уннуг кезик, а слог эн-не бичии уннуг адаттынар азы артикулястыг чугаанын кезии. Слогтун ылап тодарадыы авторларда ангы-ангы болур - чижээ кезик эн-не бичии деп санаттынып болур, а анаа бичии эвес - ынчалза-даа ажыглаан терминнернин тодаргайлаарында слогтун чарылбазын онзагайлап демдеглээн- оларны эн-не бичии кылдыр чара бижиири болдунмас. Тургузуу-биле слог чангыс азы оон-даа ковей уннерден тургустунар, бот-боттарынын соондан чарылбайн, чугаа агымы-биле изевишаан, бир будунну тургузуп турар, адаар талазы-биле кезектерге чардынмас.
Дыл одуругларында, сан аразынче орус дыл, англи дыл, француз дыл, слог уткалыз харылзаа тударынга кандыг-даа харылзаа чок болгаш морфологуг сос чарарынга харылзаа конгус чок. Слогтарнын кызыгаары сындыг дылдарга шимченгир болуп турар, ынчангаш, кандыг-бир модификацияларга оскээр шимчеп турар, морфемалардан азы грамматиктиктиг хевирлерден хамаарылга коргуспейн турар. Бир эвес бажын деп состе чангыс слог бар болза, бодунун иштинде чангыс дазыл кирип турар, ынчангаш бажын деп состун хевиринде бир дугаар слог бодунче чугле дазылдын чартыын киирип ап турар, а артып каан соолгу ун кожумак-биле катай 2 дугаар слог тургузуп турар.Шак ындыг болуушкун состун соолунге база туруп болур, кажан бир состун иштинче кирер, чижээ: предлогтун соолу биле оске состун эге кезээ. Чамдыкта чижек-биле алырга, француз дылда слог эгези биле соолгу солуп болур состу каттыштырып болур. Орус дылда бир эвес ийи сос дузалал соске хамаарышпас болза, оларнын аразында слогтуг харылзааны черле кылыр апаар.
Ол ышкаш мындыг дылдар база бар, слог дээрге быжыг тургузуушкун, тургузуг болгаш кызыгаар чугаа агымынга кандыг-даа арга-биле оскерилбес болур. Шак мындыг дылдар - шаандагы кыдат богаш вьетнам - спецификтиг онзазын слогтуг деп адаар. ( азы болза слогтуг чыскаалдын дылдары) Слогтун быжыы бо дылдарда харылзаазы болза, слог харылзаанын ангы морфема аргазы кылдыр коступ турар болгаш, барымдаалыг эвээш фонетиктиг кезиктер фонема орнунга; ындыг слогту силлабема тодараткан.
Слогтарны соске тодарадыр бир аргазы чаак соогунун шимчээшкининде ундезилеттинген; холдун артыкы талазын сегелге чоок кылдыр туткаш,херек состу тода адаар, каш катап сегел холга деггенин санап алыр.
Слог тургустунарда слог тургузар унден тургустунар, хой кезиинде ажык унден, состун схемазында 'Г' деп демдеглеп турар,ону долгандыр турар каш слогту эвес уннер, анаада схемада 'С' деп демдеглеп каан болур.
Слогтун эгезинде ажык уннерни инициаль деп адаар, ажык эвес уннерни состун соолунге турда финаль деп адаар, а слог тургузар ун ортузунга турда, урун азы бажы. Урун биле финаль кады турар болза, рифма деп адаар. .
Слог | Инициаль | Урун | Финаль |
---|---|---|---|
сос | с | о | с |
принц | пр | и | нц |
из | и | з | |
на | н | а | |
у | у |
Тодаргай дыл бурузунге бодунун слогунун тургузуунун онзагайлары хамааржыр, база ол ышкаш ажыглаарынын аргазынын кызыгаарлары азы оон оске уннер доктаамал турар туруштарлыг. Чамдык дылдарда инициаль албан турар (къхонг, вьетнам), а соке дылдарда финаль турбас (ньянджа, таитян). Албан финаль турар дылдар чок болур азы болза кордунмээн.[2].
Чижээ: ажык уннерден ангыда, чамдык дылдарда уруннун слог тургузар хулээлгезин сонантылар азы — ховар уелерде — дааштыг ажык эвес уннер. Тодаргайлыг чижек чеш дылдын, анаа слог тургузар сонантылар норма болгаш делгеренгей болуушкун болур: vlk, vr|ba.
Шак ындыг хевирде, ажык уннер состун перифериязын тургузуп болур: мындыг уеде олар слогтуг эвес болуп турар.