Liviya Arab Respublikasi
From Wikipedia, the free encyclopedia
Liviya Arab Respublikasi (arab.الجمهورية العربية الليبية) — Shimoliy Afrikada 1969-yilda Liviyada monarxiyani bekor qilgan harbiy toʻntarishdan soʻng tuzilgan davlat. 1969-yildan 1977-yilgacha mavjud bo‘lgan.
Liviya Arab Respublikasi arab.الجمهورية العربية الليبية Al-Jumhūrīyah Al-ʿArabiyyah Al-Lībiyyah | |
---|---|
Shior: الله أكبر Allahu Akbar ("Alloh buyukdir!") | |
Madhiya: والله زمان يا سلاحي ("Ko‘p vaqt o‘tdi, ey qurolim!") | |
Maqom | Andoza:Davlat bilgiqutisi/status text |
Joylashuv | Shimoliy Afrika |
Poytaxt | Tripoli |
Eng katta shahar | Tripoli, Bing‘ozi va Misrata |
Rasmiy til(lar) | Arabcha |
Hukumat | Diktatura |
• Liviya Inqilobiy qo‘mondonligi kengashi raisi |
Muammar Qazzofiy |
• Bosh vazir |
Abd as-Salam Jallud |
• 1969-yil Liviyada harbiy to‘ntarishi, monarxiyaning qulashi, Respublika tuzumini o‘rnatilishi |
1969-yil 1-sentyabrdan |
• Liviyaning Jamahiriya tomonidan e’lon qilinishi, davlatning qayta tashkil etilishi. Muassasalar va hokimiyatlar, respublikaning tugatilishi |
1977-yil 2-martgacha |
Maydon | |
• Butun |
1 759 530 km2 |
Aholi | |
• 1954-yilgi roʻyxat |
1 091 830 kishi |
Pul birligi |
Liviya funti (1971-yilgacha); Liviya dinori (1971-yildan) |
Qisqartma | LY |
Telefon prefiksi | +218 |
1969-yil 1-sentabrda 28 yoshli polkovnik Muammar Qazzofiy boshchiligidagi “erkin zobitlar” guruhi Misr maxfiy xizmatlarining faol ko‘magida davlat to‘ntarishini amalga oshirib, monarxiyani ag‘dardi. O‘sha paytda Turkiyada davolanayotgan podshoh Idris Misrga qochib ketdi. Inqilobiy qo‘mondonlik kengashi (IQK) boshchiligidagi yangi rejim Liviya Arab Respublikasini eʼlon qildi. Kengashning shiori “erkinlik, sotsializm va birlik” edi.
1969-yil dekabr oyida arablarning birligini davlatning eng muhim vazifasi deb eʼlon qilgan muvaqqat konstitutsiya eʼlon qilindi. Arablarning siyosiy birligi gʻoyalari ommaviy siyosiy partiya – Arab sotsialistik ittifoqining asosini tashkil etdi. 1971-yil iyun oyida partiyani tashkil etish to‘g‘risidagi farmon eʼlon qilindi, boshqa siyosiy partiyalarning faoliyati taqiqlandi. Partiyaning asosiy vazifasi xalqning asosiy qismini hukumatga jalb qilish va Liviya inqilobi rahbari tomonidan amalga oshirilgan keng ko‘lamli islohotlarda ishtirok etish edi.
Yangi hukumat, Falastin mojarosida faol pozitsiyani egallash, arablar birligini targʻib qilish, ijtimoiy adolat, ekspluatatsiya qilmaslik va boylikni teng taqsimlash tamoyillariga asoslangan ichki siyosat yuritish maqsadlarini eʼlon qildi. Buyuk Britaniya va Qo‘shma Shtatlar deyarli ultimatum shaklida Liviyadagi harbiy mavjudligini imkon qadar tezroq yo‘q qilishni talab qildilar. Britaniya (1970-yil 28-mart) va Amerika (1970-yil 11-iyun) harbiy bazalari olib chiqib ketilgan kunlar mamlakatda milliy bayramlar sifatida nishonlandi.
Keyingi to‘rt yil ichida G‘arb kompaniyalari tomonidan qirol Idris I hukumati bilan tuzilgan barcha neft kompaniyalari milliylashtirildi va harbiy va iqtisodiy hamkorlik boʻyicha barcha shartnomalar bekor qilindi. 1972-yil 4-martda SSSR bilan iqtisodiy va texnik hamkorlik toʻgʻrisida shartnoma imzolandi.
1973-yil may oyida Qazzofiy birinchi marta oʻzining mashhur "Yashil kitobi"da bayon etilgan "uchinchi dunyo nazariyasi" g‘oyalari bilan ochiq gapirdi. Qazzofiy insonni inson ekspluatatsiyasi bilan kapitalizm g‘oyalarini ham, sotsializmning sovet versiyasini ham insonni davlatga bo‘ysundirish bilan rad etdi. Ijtimoiy adolatning asosiy tamoyillari Qurʼonda bayon etilgan va mehnatkashlarning ishlab chiqarishni boshqarishda bevosita ishtirok etishi (xalq qo‘mitalari orqali) va butun yaratilgan mahsulotni ular o‘rtasida taqsimlash orqali qayta tiklanishi kerakligini eʼlon qildi.
1974-yilning kuzida IQK shariatga asoslangan bir qator qonunlar chiqardi. Spirtli ichimliklarni iste'mol qilish, olib kirish va ishlab chiqarish uchun qattiq jazo joriy etildi, oila qonunchiligiga o‘zgartirishlar kiritildi. Biroq “uchinchi dunyo nazariyasi” gʻoyalarini amalda tatbiq etishda kapitalizmparast ichki muxolifatning qarshiligiga duch keldi. 1975-yil iyun oyida harbiy parad paytida hukumat aʼzolariga muvaffaqiyatsiz davlat to‘ntarishiga urinish bo‘ldi. Avgust oyida IQK aʼzosi O. Moheyshi boshchiligida harbiy to‘ntarishga urinish amalga oshirildi.
1977-yil 2-martda Sabha shahrida boʻlib oʻtgan Umumiy Xalq Kongressining (UXK) navbatdan tashqari sessiyasida Liviya Respublikasi Liviya Sotsialistik Xalq Liviya Arab Jamahiriyasiga aylantirildi.