Америка тарихы
From Wikipedia, the free encyclopedia
Американы итальян сәйәхәтсеһе Америго Веспуччи исеме менән немец картографтары Матиас Рингман атаған тип иҫәпләнә[1]. 1497—1502 йылдар араһында Көньяҡ Американы тикшергән Веспуччи, Америка Ист-Индия түгел, ә яңы билдәһеҙ континент, тип раҫлаған беренсе европалы була. 1507 йылда Вальдземюллер донъя картаһын төҙөй, унда хәҙерге Бразилия районында Көньяҡ Америка континентында «Америка» атамаһын ҡуя.[2]. Һуңыраҡ, карталарҙа Төньяҡ Америка барлыҡҡа килгәс, был исем менән уны ла атай башлайҙар: 1538 йылда Жерар Меркатор донъя картаһында бөтә көнбайыш ярымшарҙы билдәләү өсөн «Америка» топонимын ҡуллана[3].
Америка тарихы | |
Донъя ҡитғаһы | Америка |
---|---|
Эра | Ер тарихы[d] |
Америка тарихы Викимилектә |
Американың (Төньяҡ, Көньяҡ һәм Үҙәк Америка, шулай уҡ Кариб бассейны илдәренең) тарихы Боҙлоҡ дәүеренең иң ҡыҙған мәлендә Азиянан күскенселәр барлыҡҡа килеүҙән башлана. Ҡағиҙә булараҡ, уларҙың вариҫтары Норвегиянан европалылар барлыҡҡа килгәнгә һәм 1492 йылда Америка асылғанға тиклем Иҫке донъянан изоляцияла йәшәгән тип иҫәпләнә.
Американың хәҙерге ерле халыҡтарының ата-бабалары палео-индеецтар — Азиянан һунарсылар һәм йыйыусылар булған. Бөгөнгө иң абруйлы теория буйынса, күскенселәр Төньяҡ Америкаға Берингия — хәҙерге Беринг боғаҙы урынында урынлашҡан ер киҫәге аша килгән. Бизон, мамонттар, карибу, йәғни мегафауна артынан ҙур булмаған кешеләр төркөмө килә. Уларҙың ҡайһы берҙәре Төньяҡ Тымыҡ океанды ҡаплаған боҙ аша үтеп Америкаға юл тотоуы мөмкин.
Колумбияға тиклемге Америка мәҙәниәттәре һәм цивилизациялары Азиянан тәүге күскенселәр мәҙәниәттәре вариҫы булып тора. Был осорҙоң иң үҫешкән мәҙәниәттәре һәм мәҙәниәттәре: Норте Чико, Кахокия, Запотек, Ольмек, Майя, Ацтек, Пурепеча, Чимор, Микстек, Моче, Миссисипи, Пуэбло, Тотонак, Теотиуакан, Хуастек, Изапа, Мазатек, Чибча, Инка.
11492 йылда Христофор Колумб экспедицияһынан һуң Яңы донъя Испания һәм Португалия, ә һуңынан Англия, Франция һәм Нидерланд тарафынан колониаль экспансия объекты булып китә. Американы баҫып алыу һәм унда европалыларҙың йәшәүе ҡитғаның мәҙәни һәм физик ландшафтында һиҙелерлек үҙгәрештәргә килтерә. Испания Американың төп өлөшөн тәшкил иткән хәҙерге АҠШ-тың көньяҡ-көнбайышы, Флорида һәм Кариб бассейны илдәренән алып Көньяҡ Американың көньяҡ осона тиклем үҙенә буйһондора. Англия, үҙ сиратында, Төньяҡ Американың көнсығыш һәм көнбайыш ярҙарында колониялар булдыра, шулай уҡ бөтә Канаданы тиерлек баҫып ала. Француздар Квебекта һәм Канада көнсығышының башҡа өлөштәрендә төпләнә, шулай уҡ хәҙерге АҠШ-тың үҙәк өлөшөнә дәғүә итә. Нидерландтан килгән иммигранттар Кариб диңгеҙе утрауҙарында һәм Көньяҡ Американың төньяғында төпләнгән.
Американы Европа колонизациялауы яңы мәҙәниәттәр һәм цивилизациялар барлыҡҡа килеүенә килтерә, ахыр сиктә дәүләттәр Америка һәм Европа традицияларының, халыҡтарҙың һәм социаль институттарҙың ҡушылыуы һөҙөмтәһе булып тора. Колонизация процесында Америка мәҙәниәттәренең үҙгәреүе архитектура, дин, гастрономия, сәнғәт кеүек өлкәләрҙә яҡшы күҙәтелә, әммә иң элек телдәр өлгөһөндә. Америкала иң киң таралған тел испан теле (376 млн һөйләшеүселәр), унан һуң инглиз теле (348 млн) һәм португалдар (201 млн). Колониаль осор яҡынса өс быуат дауам итә, XVI быуат башынан XIX быуат башына тиклем, Бразилия һәм Испания колонияларының күпселеге бойондороҡһоҙлоҡ иғлан иткәнгә тиклем. Аҡш Англиянан бойондороҡһоҙлоҡто күпкә алдараҡ яулай, атап әйткәндә, 1776 йылда. Канадаға 1867 йылда федераль доминион статусы бирелә. Башҡа колониялар XIX быуат аҙағына тиклем Европа дәүләттәре ҡулында ҡала. Шулай итеп, Куба һәм Пуэрто-Рико Испаниянан бойондороҡһоҙлоҡ алыуға тик 1898 йылда ғына өлгәшә. Бәләкәй колониялар XX быуат уртаһында бойондороҡһоҙлоҡ ала (мәҫәлән, Гайана). Шул уҡ ваҡытта кариб утрауҙарының ҡайһы берҙәре беҙҙең көндәргә тиклем Европа илдәренә буйһона.