تمایز سلولی
From Wikipedia, the free encyclopedia
دگرسانش سلولی (Cellular differentiation) یا دگرگونی یاختهای فرآروندی است که طی آن سلولها از نظر ویژگیهای عملکردی به سطح بالاتری گذار میکنند. عملیات «دگرسانش» در طول رشد و گسترش یک جاندار پرسلولی (از تکسلولی تخم بارور∗ به راژمانی (سیستمی) پیچیده از سلولها و بافتهای گوناگون) بارها صورت میگیرد.
در زیستشناسی تکوینی، دگرسانش سلولی فرآروندی است که یک سلول از یک گونه به گونه ایی دیگر تغییر میکند.[1][2] بیشتر یک سلول به گونه ایی ویژه یافته تر تغییر میکند. فراروند دگرسانش چندین بار در درازای تکوین یک ارگانیسم چند سلولی که از یک زیگوت (سلول تخم) ساده به یک راژمان پیچیده از گونه های بافتها و سلولها تغییر میکند، رخ میدهد. دگرسانش در درازای دوران بزرگسالی همچنان ادامه پیدا میکند. برخی از دگرسانش ها در پاسخ به برخورد با آنتیژن رخ میدهند. دگرسانش به طرز چشمگیری باعث تغییر اندازه، شکل، پتانسیل پوشش، فعالیت متابولیکی و پاسخ دهی به نشال ها (سیگنالها) در سلول میشود. این دگرگونی ها بیشتر ناشی از دیسشهای (رفورم) بسیار مهار شده در بیان ژن و موضوع پرهانه (مطالعه) در اپی ژنتیک (epigenetics) استند. با چند استثناء، دگرسانش سلولی خود به تنهایی نزدینن هرگز باعث دگرش در زنجیره DNA نمیگردد؛ بنابراین، سلولهای گوناگون میتوانند ویژگیهای فیزیکی بسیار متفاوتی داشته باشند با وجودی که ژنوم یکسانی دارند.
سطوح مختلفی از توانایی سلول برای دگرسانش به گونه های دیگر سلول، وجود دارد. سلولی که میتواند به همهٔ انواع سلولها، از جمله بافت جفتی دگرسانش یابد، با عنوان همه-توان (totipotent) شناخته میشود. در پستانداران، تنها سلول زیگوت و بلاستومرهای پس از آن همه-توان استند، در حالی که در گیاهان بسیاری از سلولهای دگرسانش یافته میتوانند با تکنیکهای سادهٔ آزمایشگاهی همه-توان شوند. سلولی که میتواند به همهٔ گونه های سلول از یک ارگانیسم بزرگسال دگرسانش یابد، پرتوان (pluripotent) نامیده میشود. چنین سلولهایی در گیاهان رده بالاتر سلولهای مریستماتیک (meristematic) و در جانداران سلولهای بنیادی جنینی (embryonic stem cells) نامیده میشوند، هر چند برخی گروهها حضور سلولهای همه-توان بزرگسال را گزارش میدهند.
القای بیان چهار عامل رونویسی Oct4، Sox2، c-Myc و Kfl4 (عوامل Yamanaka) از راه ویروس برای ایجاد سلولهای پرتوان (iPS) از فیبروبلاستهای بزرگسال بسنده است.[3]
یک سلول چندتوان (multipotent)، سلولی است که میتواند به چندین سلول گوناگون اما مرتبط به هم دگرسانش یابد. سلولهای کم توان (Oligopotent)، بسیار محدود تر از سلولهای چندتوان استند، اما هنوز هم میتوانند به شمار کمی از گونه سلولهای مرتبط به هم دگرسانش یابند. در پایان، سلولهای تک توان (unipotent) استند که تنها میتوانند به یک گونه سلول دگرسانش یابند، اما توانایی خودنوزایی (self-renewal) دارند.[4] در سیتوپاتولوژی (cytopathology)، سطح دگرسانش سلولی به عنوان یک شاخص اندازهگیری پیشرفت سرطان مورد استفاده قرار میگیرد. درجه (Grade) رشد سرطان نشانگر میزان دگرسانش یک سلول در یک تومور است.[5]