კასპიის ზღვა
From Wikipedia, the free encyclopedia
კასპიის ზღვა (აზერ. Xəzər dənizi; რუს. Каспийское море; ყაზახ. Каспий теңізі; თურქმ. Hazar deňzi; სპარს. دریای خزر) — მსოფლიოს უდიდესი გაუდინარი წყალსატევი, რომელიც კლასიფიცირდება როგორც მსოფლიოს უდიდესი ტბა ან სრულად განვითარებული ზღვა.[1][2] გადაჭიმულია ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ თითქმის 1200 კილომეტრზე, საშუალო სიგანე 320 კილომეტრი, ხოლო მაქსიმალური — 435 კილომეტრი. სანაპირო ხაზის სიგრძეა დაახლოებით 7 ათასი კილომეტრი. ზედაპირის ფართობია 371 000 კმ² ან 143 200 კვადრატული მილი. წყლის მოცულობა 78 200 კმ³ ან 18 800 კუბური მილი.[3] წყლის დონე რყევას ექვემდებარება. წყლის დონე დაახლოებით − 27 მეტრით დაბლაა მსოფლიო ოკეანის დონესთან შედარებით.[4][5] მაქსიმალური სიღრმეა 1025 მეტრი, საშუალო სიღრმე — 211 მეტრი. ზღვაში სულ 50-მდე პატარა კუნძულია, რომელთა ჯამური ფართობია დაახლოებით 350 კმ².[6] ზღვის წყალი მარილიანია — ვოლგის შესართავთან ეს მაჩვენებელი 0,05 ‰-ს უდრის, ხოლო სამხრეთ-აღმოსავლეთით 11-13 ‰-ს.
ვიკიპედიის რედაქტორების გადაწყვეტილებით, სტატიას „კასპიის ზღვა“ მინიჭებული აქვს რჩეული სტატიის სტატუსი. კასპიის ზღვა ვიკიპედიის საუკეთესო სტატიების სიაშია. |
კასპიის ზღვა | |
---|---|
კასპიის ზღვის ირანის სანაპირო | |
ზოგადი ინფორმაცია | |
ტიპი | დახშული |
გეოგრაფიული კოორდინატები | 41°40′00″ ჩ. გ. 50°40′00″ ა. გ. |
ფართობი | 371 000 კმ² |
მოცულობა | 78 200 ათ. კმ³ |
სანაპირო ხაზის სიგრძე | 7000 კმ |
საშუალო სიღრმე | 211 მ |
უდიდესი სიღრმე | 1025 მ |
სიგრძე | 1200 კმ |
სიგანე | 435 კმ |
კუნძული | 50 |
კუნძულების ფართობი | 350 კმ² |
ყურე | ყიზლარის ყურე მკვდარი კულტუკი მანგიშლაყის ყურე ყაზახეთის ყურე თურქმენეთის ყურე |
ნალექები | 1700 (მაქსიმალური) მმ |
კლიმატი | კონტინენტური |
წყლის ტემპერატურა | 24-26 (ზაფხულში საშუალოდ) °C |
მარილიანობა | 13 ‰ |
ნავსადგური | ბაქო ასტრახანი მაჰაჩყალა თურქმენბაში აქთაუ |
ფლორა | ლურჯ-მწვანე წყალმცენარეები დიატომეები ძოწეული წყალმცენარეები წაბლა წყალმცენარეები ყვავილოვანი მცენარეები (იხ. სექცია: ფლორა) |
ფაუნა | კასპიის სელაპი ორაგული ღორჯო ქაშაყი (იხ. სექცია: ფაუნა) |
კასპიის ზღვის სატელიტური ფოტოსურათი, 2003 წლის ივნისი |
კასპიის ზღვა გაუდინარი არეა, რომელიც მოქცეულია ევროპასა და აზიას შორის.[7] კასპიის ზღვას ჩრდილო-აღმოსავლეთით ესაზღვრება — ყაზახეთი, ჩრდილო-დასავლეთით — რუსეთი, დასავლეთით — აზერბაიჯანი, სამხრეთით — ირანი, სამხრეთ-აღმოსავლეთით — თურქმენეთი. კასპიის ზღვა გაწოლილია კავკასიონის აღმოსავლეთითა და ცენტრალური აზიის ვეებერთელა ველის დასავლეთით. კასპიის ზღვის ჩრდილოეთ სანაპიროზე ვრცელდება კასპიისპირა დაბლობი, რომელიც მოიცავს მდინარეების — ვოლგის, თერგის, სულაკის დელტებს, ურალისა და ემბის ქვემოთს.[8]
მნიშვნელოვანი ყურეებია: ყიზლარის ყურე, მკვდარი კულტუკი, მანგიშლაყის ყურე, ყაზახეთის ყურე, თურქმენეთის ყურე; მეტად მნიშვნელოვანი კუნძულებია: სელაპის კუნძულები, დურნევის კუნძულები, ზიუდევი, ბოლშოი-სეტნოი, ოგურჩინსკი და სხვა. 1980 წლამდე კასპიის ზღვის ყურე-ლაგუნას წარმოადგენდა ყარა-ბოღაზ-გოლი, რომელიც კასპიის ზღვას უერთდებოდა ვიწრო, — 200 მეტრამდე სიგანის სრუტით, რომელიც 1980 წელს ყრუ კაშხლით ჩაკეტეს, რის შედეგადაც ყარა-ბოღაზ-გოლი გამარჩხდა. 1992 წელს აღადგინეს ბუნებრივი კავშირი კასპიის ზღვასა და ყარა-ბოღაზ-გოლს შორის.[9] ნახევარკუნძულებიდან აღსანიშნავია: პეშნოის ნახევარკუნძული, ასტრახანის ნახევარკუნძული, აგრახანის ნახევარკუნძული, აფშერონის ნახევარკუნძული, ჩელექენის ნახევარკუნძული, თიუბ-ყარაღანის ნახევარკუნძული. კასპიის ზღვას ერთვის მდინარეები: ვოლგა, ურალი, ემბა, სულაკი, სამური, მტკვარი, თერგი, სეფიდრუდი და სხვა.[6]
კასპიის ზღვას ამჟამად მსოფლიო ოკეანესთან კავშირი არ გააჩნია, ხოლო მდინარეები მისგან არ გამოედინებიან. კასპიის ზღვა არის უდიდესი გაუდინარი ტბა დედამიწაზე. სიდიდის გამო მას ზღვას უწოდებენ. სიდიდისავე გამო ბევრი პროცესი მასში ზღვის მსგავსად მიმდინარეობს. აღსანიშნავია, რომ კასპიის ზღვა სიდიდითა და გეოლოგიური ისტორიით სწორედ, რომ ზღვაა და არა ტბა. უმოკლესი მანძილი შავ ზღვამდე 500 კილომეტრს შეადგენს.[10]
შორეულ წარსულში კასპიის ზღვა მართლაც ზღვა იყო და იმ წყლის აუზის ნაწილს შეადგენდა, რომელიც სამხრეთით მდებარე ზღვების ადგილას მდებარეობდა. პონტის ტბა-ზღვისგან გამოყოფის შემდეგ, კასპიის ადგილას მდებარე აუზის ფართობი მნიშვნელოვნად შემცირდა. პლიოცენში, აქჩაგილის ტრანსგრესიის დროს, ხმელეთის დაძირვის შედეგად, ამ აუზის მლაშე წყლები შორს ჩრდილოეთისკენ ვრცელდებოდა, მიედინებოდა აღმოსავლეთით ქოფეთდაღის გასწვრივ და დასავლეთით, კუმა-მანიჩის ღრმულის გავლით, შავ ზღვაში ჩადიოდა.[10]
აქჩაგილის აუზი შემდგომში ძლიერ შემცირდა და უფრო მარილიანი აფშერონის აუზით შეიცვალა. ამ უკანასკნელმა თავის მხრივ, ადგილი დაუთმო უფრო გამტკნარებულ, თითქმის თანამედროვე ფაუნის შემცველ კასპიის ზღვის აუზს. მეოთხელ პერიოდამდე კასპიის წყლებმა ორჯერ შეუტია ხმელეთს. ხაზარული ტრანსგრესიისას იგი ბასკუნჩაკის ტბამდე, ხვალინურის დროს — ობშჩი-სირტამდე, ვოლგაზე კი სამარამდე აღწევდა. ხვალინური ტრანსგრესიისას ტბა-ზღვამ არაერთხელ განიცადა დონეების რყევა, მაგრამ, ზომითა და მოხაზულობით, თანამედროვისგან დიდად არ განსხვავდებოდა.[10]
კასპიის ზღვის კლიმატი ძლიერ კონტინენტურია, იცის მკაცრი ზამთარი. კასპიის ზღვაში მეტწილად გაბატონებულია მდინარეული ჩამონადენითა და ქარის ზემოქმედებით განპირობებული წყლის ციკლონური ცირკულაცია. კასპიის ზღვის მცენარეულობა და ცხოველთა სამყარო სახეობებით ღარიბია. ზღვის რეგულარული კვლევა დაიწყო პეტრე I-ის დროიდან. უძველესი დროიდან ზღვა განთქმული იყო როგორც ძვირფასი სახის თევზების მოპოვების რაიონი. არის ნავთობისა და ბუნებრივი აირის საბადოები. კასპიის ზღვას აქვს დიდი სატრანსპორტო მნიშვნელობა. მნიშვნელოვანი ნავსადგურებია: ბაქო, ასტრახანი, მაჰაჩყალა, თურქმენბაში, აქთაუ, ბენდერ-ენზელი და სხვა.[6]
სოლისებრ დამწერლობებში კასპიის ზღვა იწოდება როგორც აღმოსავლეთის ზღვა. „კასპიის ზღვა“ ეწოდა კავკასიის აღმოსავლეთ ნაწილში მცხოვრები ძველი ტომის კასპიების სახელის მიხედვით. უფრო ადრე მას ზღვის სანაპიროზე მცხოვრები ტომების სახელების მიხედვით ჰირკანიის, გურგანის, დარუბანდის, ხაზარების ზღვასაც უწოდებდნენ.[6]