Prawosławie na Litwie
Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Prawosławie na Litwie jest obecne co najmniej od XIII w. Z racji położenia geograficznego (sąsiedztwo z prawosławnymi państwami ruskimi) Litwini, będąc jeszcze wyznawcami religii pogańskiej, często stykali się z tym wyznaniem. W miarę rozwoju terytorialnego Wielkiego Księstwa Litewskiego ludność prawosławna, etnicznie ruska, znalazła się w tym kraju w zdecydowanej większości sięgającej 90% mieszkańców państwa. Rutenizacji ulegały elity państwowe, podczas gdy dynastia panująca zachowała wierzenia pogańskie. Wielu litewskich wojów i książąt pozyskiwała włości na ziemiach ruskich, przyjmując nierzadko chrzest. Prawosławie przyjęli m.in. trzej bracia Trojdena, Wojsiełk, synowie Giedymina Jawnuta (Iwan), Narymunt (Gleb), Lubart (Dymitr). Cerkwie prawosławne, a być może także monastery, w Wilnie fundowała Julianna twerska – druga żona wielkiego księcia Olgierda. Ze świątyń korzystali, obok fundatorki i jej świty, także kupcy ruscy, którzy w I poł. XIV w. tworzyli już w mieście zwartą kolonię.
W 1387 wielki książę litewski Jagiełło przyjął chrzest w obrządku łacińskim, po czym podjęta została masowa chrystianizacja społeczeństwa w tymże obrządku. Jagiełło założył w Wilnie biskupstwo rzymskokatolickie, stworzył pierwsze parafie i udzielił Kościołowi katolickiemu immunitetu sądowego i skarbowego. Oznaczało to uznanie katolicyzmu za religię państwową w Wielkim Księstwie Litewskim. Po nadaniu katolickim bojarom przywilejów w 1387 i ich rozszerzeniu aktem horodelskim z 1413 prawosławna szlachta litewska została pozbawiona prawa zasiadania w Radzie Panów i obejmowania wyższych, najbardziej dochodowych urzędów państwowych. Uprawnienia szlachty prawosławnej i katolickiej na Litwie zostały zrównane w 1434. Kościoły katolicki i prawosławny współistniały na Litwie do unii brzeskiej, gdy Kościół katolicki, z poparciem króla Zygmunta III Wazy, przystąpił do zdecydowanych działań na rzecz nawracania prawosławnych na unię. W XVII i XVIII stuleciu znaczna część wyznawców prawosławia na Litwie przyjęła katolicyzm w obrządku wschodnim.
Po rozbiorach Polski i aneksji ziem litewskim do Imperium Rosyjskiego prawosławie stało się, podobnie jak w całej Rosji, wyznaniem uprzywilejowanym. Na mocy zatwierdzonych przez cara decyzji synodu połockiego wierni uniccy zostali administracyjnie zaliczeni w poczet wiernych Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Władze rosyjskie odebrały katolikom łacińskim kilkanaście obiektów sakralnych, adaptując je następnie na cerkwi. Kampania propagowania prawosławia, połączona z rusyfikacją w sferze językowej i kulturowej, uległa szczególnemu nasileniu po stłumieniu powstania styczniowego.
W niepodległej II Rzeczypospolitej funkcjonowała diecezja wileńsko-lidzka Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, podczas gdy na ziemiach niepodległej Litwy kontynuowała działalność eparchia wileńska i litewska Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. W okresie przynależności Litwy do ZSRR Kościół prawosławny nie poniósł większych strat – w celu utrudniania wszelkimi sposobami działalności większościowego Kościoła katolickiego władze radzieckie znacząco ograniczyły skalę represji wobec prawosławia i tylko w kilkunastu przypadkach zlikwidowały prawosławne parafie. Zezwoliły także na kult męczenników wileńskich.
Współcześnie (2013) prawosławie jest drugim pod względem liczby wiernych wyznaniem na Litwie, po katolicyzmie obrządku łacińskiego[1]. Jest prawnie uznawane za jedną z dziewięciu tradycyjnych religii Litwy, którym przysługuje wsparcie finansowe państwa[2]. Tradycyjnie związane jest z mniejszością rosyjską na Litwie. Przynależność do Kościoła prawosławnego deklarowało w 2011 r. 114 tys. osób (na ogólną liczbę 3 mln 250 tys. obywateli Litwy)[1]. W kraju funkcjonuje 50 parafii i dwa monastery. Do 2024 r. wszystkie prawosławne placówki duszpasterskie w kraju podlegały eparchii wileńskiej i litewskiej Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego[3]. W 2024 r. działalność na Litwie rozpoczął egzarchat uznający jurysdykcję Patriarchatu Konstantynopolitańskiego, który w momencie powstania liczył 10 parafii[2].