Warszawa
stolica i największe miasto Polski / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Drogi AI, mówmy krótko, odpowiadając po prostu na te kluczowe pytania:
Czy możesz wymienić najważniejsze fakty i statystyki dotyczące Warszawa?
Podsumuj ten artykuł dla 10-latka
Warszawa, miasto stołeczne Warszawa[2] (m.st. Warszawa)[3] – stolica Polski[4] i województwa mazowieckiego[5], najludniejsze miasto w kraju i drugie (po Gdańsku) pod względem powierzchni[1], położone w jego centralnej części[6], na Nizinie Środkowomazowieckiej, na Mazowszu, nad Wisłą.
Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa. |
miasto na prawach powiatu | |||||
Na fotografiach (zgodnie z ruchem wskazówek zegara): ul. Emilii Plater nocą, bazylika św. Krzyża, Stadion Narodowy, Pałac Kazimierzowski, Teatr Wielki i plac Zamkowy | |||||
| |||||
Dewiza: Semper invicta (Zawsze niezwyciężona) | |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Aglomeracja | |||||
Data założenia | |||||
Prawa miejskie |
przed 1300 | ||||
Prezydent | |||||
Powierzchnia |
517,2[1] km² | ||||
Wysokość |
78–121 m n.p.m. | ||||
Populacja (01.01.2023) • liczba ludności • gęstość |
|||||
Strefa numeracyjna |
22 | ||||
Kod pocztowy |
od 00-xxx do 04-xxx oraz 05-075 i 05-077 | ||||
Tablice rejestracyjne | |||||
Plan miasta | |||||
52°13′56″N 21°00′30″E | |||||
TERC (TERYT) |
1465011 | ||||
SIMC |
0918123 | ||||
Urząd miejski pl. Bankowy 3/500-950 Warszawa | |||||
| |||||
| |||||
| |||||
| |||||
| |||||
Strona internetowa | |||||
BIP |
Warszawa uzyskała prawa miejskie przed 1300[7]. W 1526 włączona do Korony Królestwa Polskiego[8]. W 1569 mocą unii lubelskiej została ustanowiona miejscem obrad sejmów Rzeczypospolitej Obojga Narodów[uwaga 1]. Od 1573 odbywały się tam wolne elekcje. Po 1596 do Warszawy przeniesiono dwór królewski i urzędy centralne, a w 1611 w rozbudowanym Zamku Królewskim na stałe zamieszkał król Zygmunt III Waza. Miejsce obrad sejmików generalnych województwa mazowieckiego i sejmików ziemskich ziemi warszawskiej od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku[9].
Jest jedynym polskim miastem, którego ustrój jest określony odrębną ustawą. Od 2002 jest gminą miejską mającą status miasta na prawach powiatu[10]. W jej skład wchodzi 18 jednostek pomocniczych – dzielnic m.st. Warszawy[11].
Warszawa jest ważnym ośrodkiem naukowym, kulturalnym, politycznym oraz gospodarczym. Tutaj znajdują się siedziby m.in. Prezydenta RP, Sejmu i Senatu, Rady Ministrów oraz Narodowego Banku Polskiego. Warszawa jest także siedzibą agencji Frontex, odpowiedzialnej za bezpieczeństwo granic zewnętrznych Unii Europejskiej, oraz Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR), agendy OBWE.
W 2020 think tank Globalization and World Cities (GaWC), badający wzajemne stosunki pomiędzy miastami świata w kontekście globalizacji zaliczył Warszawę do kategorii Alpha-[12].
Nazwa miasta zaczęła pojawiać się w dokumentach w XIV wieku jako Warszewa, a od XV wieku również jako Warszowa[13]. Najprawdopodobniej pochodzi od formy dzierżawczej imienia Warsz (skróconej formy staropolskiego imienia Warcisław lub Wrocisław)[13]. Było ono używane m.in. przez przedstawicieli rodu Rawów (Rawiczów) herbu Rawa, którzy byli właścicielami terenów w rejonie współczesnego Solca[14]. Prawdopodobnie Warsz z rodu Rawów otrzymał w XIII wieku nadanie książęce, z którego powstała wieś nosząca jego imię[15].
Zmiana nazwy na Warszawa w XV wieku wynikała z mazowieckiej wymowy dialektycznej. Do końca XV wieku samogłoska -a- przechodziła w -e- po spółgłoskach miękkich (-sz- była w tamtym okresie spółgłoską miękką). W XV wieku formy z wtórnym -e- zaczęły być postrzegane jako gwarowe[13]. Dlatego też zastępowano -e- przez -a-. Taka zmiana nie była uzasadniona etymologicznie, stąd takie formy nazywa się hiperpoprawnymi (np. siadlisko, królawski). Zmiana nazwy z Warszewa na Warszawa upowszechniła się w XVI wieku[16].
Legendarna etymologia wywodzi nazwę miasta od imion Warsa i jego żony Sawy[17].
Warszawa leży w środkowym biegu Wisły, na Nizinie Środkowomazowieckiej, w odległości około 350 km od Karpat i Morza Bałtyckiego. Jest jedyną w Europie stolicą leżącą w bezpośrednim sąsiedztwie parku narodowego[18] (Kampinoski Park Narodowy).
Miasto leży po obu stronach Wisły i jest nieznacznie wydłużone wzdłuż jej brzegów (rozciąga się na ok. 30 km w kierunku północ-południe i ok. 28 km w kierunku wschód-zachód). W obrębie miasta znajduje się 28 km biegu rzeki[19]. Szerokość koryta Wisły waha się od 1000 m na południu do 600 m na północy, zwężając się w części środkowej w pobliżu mostu Śląsko-Dąbrowskiego do 350 m[20].
Lewobrzeżna część Warszawy jest w większości położona na Równinie Warszawskiej (najwyższy punkt geodezyjny na skrzyżowaniu ul. Norwida i Nakielskiej, rejon zajezdni autobusowej „Redutowa” – 115,7 m n.p.m.; porównywalne wysokości w rejonie Filtrów – 114,7 m n.p.m. przy ul. Krzyckiego).
Pozostała część miasta leży w Dolinie Środkowej Wisły oraz na Równinie Wołomińskiej (częściowo dzielnice wschodnie) i w Kotlinie Warszawskiej (częściowo dzielnice północne). Na Bielanach, Białołęce, w Wawrze i Wesołej występują porośnięte lasem, wysokie na kilka-kilkanaście metrów wydmy śródlądowe, z najwyższym naturalnym punktem wysokościowym – 122,11 m n.p.m. (w rejonie planowanej ul. Stanisława Wigury na osiedlu Groszówka w Wesołej)[21].
Skrajne punkty Warszawy mają długość geograficzną 20°51′06″E i 21°16′16″E, a szerokość geograficzną 52°05′52″N i 52°22′05″N[22].
Stolica stanowi główne miasto monocentrycznej aglomeracji warszawskiej. Liczba jej mieszkańców, zależnie od sposobu zdefiniowania jej granic, wynosi od 2,6 do 3,5 mln. Jest to największe po aglomeracji śląskiej skupisko ludności w Polsce[23]. Na obszarze aglomeracji warszawskiej znajduje się około 20 miast.
Rzeźba terenu
- Osobny artykuł: Geomorfologia Warszawy.
Charakterystyczna dla krajobrazu miasta jest wysoka na 6–25 m skarpa wiślana, stanowiąca lewobrzeżną krawędź erozyjną Równiny Warszawskiej[24]. W północnej części Warszawy skarpa biegnie w pobliżu Wisły natomiast w południowej (Mokotów, Ursynów) odsuwa się od rzeki[25]. Najwyższą wysokość (ok. 25 m) ma w części środkowej, na odcinku od kościoła św. Anny do Belwederu[26].
Na obszarze miasta znajduje się kilka wzgórz usypanych przez człowieka, m.in. Kopiec Powstania Warszawskiego (wysokość 121 m n.p.m.), Górka Szczęśliwicka (wysokość 152,0 m n.p.m. – najwyższy punkt wysokościowy w Warszawie), Kopa Cwila (wysokość 118 m n.p.m.), a także składowiska odpadów, m.in. Góra Śmieciowa na Radiowie (wysokość 144 m n.p.m.)[27] i hałda popiołów z Elektrociepłowni Siekierki na Siekierkach.
Najniżej w Warszawie położonym punktem jest brzeg Wisły przy granicy z Jabłonną (75,6 m n.p.m.)[21].
Klimat
Klimatogram dla Warszawy | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
I | II | III | IV | V | VI | VII | VIII | IX | X | XI | XII | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
28
0
-4
|
26
1
-4
|
30
6
-1
|
38
12
3
|
50
18
8
|
66
21
11
|
76
22
13
|
71
22
12
|
46
17
8
|
40
12
4
|
38
5
1
|
36
2
-3
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Temperatury w °C Opad całkowity w mm Źródło: Weatherbase[28] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Według klasyfikacji Wincentego Okołowicza Warszawa leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. Według uaktualnionej klasyfikacji Köppena-Geigera Warszawa leży w strefie Dfb – klimatu kontynentalnego wilgotnego[29].
Cechami charakterystycznymi klimatu Warszawy są dość równomierne opady o średniej wieloletniej około 519 mm/rok z maksimum w lipcu (73,2 mm) i minimum w lutym (22 mm). Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8,2 °C z maksimum w lipcu (18,3 °C) i minimum w styczniu (–2,2 °C)[30][martwy link]. Okres wegetacyjny w Warszawie wynosi od 200 do 210 dni w roku. Warszawa jest najczęściej pod wpływem mas powietrza polarno-morskiego (około 60% dni w roku) oraz polarno-kontynentalnego (około 30% dni w roku).
W Warszawie wyraźnie zaznacza się wpływ dużej aglomeracji miejskiej na klimat (miejska wyspa ciepła)[31]. Objawia się to poprzez wyższe średnie temperatury w centrum miasta, częstsze opady (nagrzanie powietrza powoduje powstawanie silnych prądów wstępujących i chmur konwekcyjnych, którym towarzyszą ulewne opady i burze). Badania przeprowadzone w latach 2001–2002 pokazały, że w ciepłej porze roku średnia intensywność miejskiej wyspy ciepła w centrum Warszawy dochodziła do 2,5–3,0 °C, a w miesiącach zimowych 1,0–1,5 °C[32]. Ze względu na większą szorstkość podłoża w centrum miasta zmniejsza się prędkość wiatru.
Z uwagi na wysoką zawartość aerozoli i zanieczyszczeń w powietrzu zwiększa się zachmurzenie oraz pogarsza się przejrzystość powietrza, co prowadzi do zmniejszania bezpośredniego promieniowania słonecznego i zwiększenia promieniowania rozproszonego. Usłonecznienie rzeczywiste (liczba godzin, podczas których dopływa do podłoża atmosfery bezpośrednie promieniowanie słoneczne) waha się średnio od ok. jednej godziny (w grudniu i styczniu) do ponad siedmiu godzin dziennie (od maja do sierpnia)[33]. Centralne części Warszawy cechują się przy tym zmniejszonym usłonecznieniem (roczna liczba godzin ze słońcem jest o ok. 100 niższa niż w dzielnicach peryferyjnych)[33].
Miesiąc | Sty | Lut | Mar | Kwi | Maj | Cze | Lip | Sie | Wrz | Paź | Lis | Gru | Roczna |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Średnie temperatury w dzień [°C] | 0,4 | 2,6 | 7,1 | 14,5 | 19,7 | 22,5 | 25,3 | 24,6 | 19,4 | 13,5 | 7,4 | 2,7 | 13,4 |
Średnie dobowe temperatury [°C] | -1,9 | -0,4 | 3,1 | 9,4 | 14,5 | 17,5 | 20,0 | 19,2 | 14,2 | 9,1 | 4,6 | 0,5 | 9,2 |
Średnie temperatury w nocy [°C] | -4,7 | -3,8 | -1,2 | 4,1 | 9,1 | 12,3 | 15,0 | 14,0 | 9,4 | 4,7 | 1,5 | -2,3 | 4,9 |
Opady [mm] | 36,7 | 35,6 | 28,9 | 35,3 | 58,5 | 60,7 | 84,8 | 93,2 | 44,0 | 31,5 | 36,9 | 37,9 | 584 |
Średnia liczba dni z opadami | 18,0 | 14,3 | 12,6 | 10,0 | 13,2 | 12,6 | 12,9 | 11,8 | 10,0 | 9,9 | 12,6 | 15,4 | 153 |
Wilgotność [%] | 87 | 85 | 78 | 71 | 70 | 72 | 73 | 74 | 81 | 84 | 89 | 89 | 79 |
Średnie usłonecznienie [h] | 31 | 58 | 124 | 150 | 217 | 240 | 248 | 217 | 150 | 93 | 60 | 31 | 1619 |
Źródło: climatebase[34] (od 2000 r.), weather2travel (nasłonecznienie)[35], pogodaiklimat.ru (wilgotność)[36] |