Morfologjia (gjuhësi)
fushë e gjuhësisë / From Wikipedia, the free encyclopedia
Në gjuhësi, morfologjia është studimi i fjalëve, se si janë formuar, dhe marrëdhëniet e tyre me fjalë të tjera në të njëjtën gjuhë.[1][2] Analizon strukturën e fjalëve dhe pjesëve të fjalëve, si stemin, rrënjët e fjalëve, parashtesat dhe prapashtesat. Morfologjia gjithashtu merret me pjesët e të folurit, intonacionin dhe theksin, dhe mënyrat se si konteksti mund të ndryshojë shqiptimin dhe kuptimin e një fjale. Morfologjia ndryshon nga tipologjia morfologjike, që është klasifikimi i gjuhëve bazuar në përdorimin e tyre të fjalëve, dhe leksikologjia, që është studimi i fjalëve dhe mënyra se si ato përbëjnë fjalorin e një gjuhe.[3]
Ndërsa fjalët, së bashku me klitikën, në përgjithësi pranohen si njësi më të vogla të sintaksës, në shumicën e gjuhëve, nëse jo të gjitha, shumë fjalë mund të lidhen me fjalë të tjera me rregulla që përshkruajnë kolektivisht gramatikën për atë gjuhë. Për shembull, anglishtfolësit pranojnë se fjalët qeni dhe qentë (ang. dog & dogs) janë të lidhura ngushtë, të diferencuara vetëm nga morfema e shumësit "-s", vetëm e lidhur për frazat emër. Folësit e anglishtes, një gjuhë fuzionale, i njohin këto marrëdhënie nga njohuritë e tyre të lindura të rregullave të formimit të fjalëve në anglisht. Ata konstatojnë intuitivisht se dog është ndaj dogs, ndërsa cat është për cats; dhe, në mënyrë të ngjashme, dog është për të dog catcher si dish është për dishwasher. Në të kundërt, kinezishtja klasike ka shumë pak morfologji, duke përdorur pothuajse ekskluzivisht morfema të palidhura (morfema "të lira") dhe në varësi të rendit të fjalëve për të përcaktuar kuptimin. (Shumica e fjalëve në gjuhën kineze standarde ["Mandarin"], megjithatë, janë kompozita dhe shumica e rrënjëve janë të lidhura). Këto kuptohen si gramatika që paraqesin morfologjinë e gjuhës. Rregullat e kuptuara nga një folës pasqyrojnë modele ose rregullsi specifike në mënyrën e formimit të fjalëve nga njësi më të vogla në gjuhën që ata përdorin, dhe se si ato njësi më të vogla ndërveprojnë në të folur. Në këtë mënyrë, morfologjia është dega e gjuhësisë që studion modelet e formimit të fjalëve brenda dhe nëpër gjuhë dhe përpiqet të formulojë rregulla që modelojnë njohuritë e folësve të atyre gjuhëve.
Modifikimet fonologjike dhe ortografike midis një fjale bazë dhe origjinës së saj mund të jenë të pjesshme në aftësitë e shkrim-leximit. Studimet kanë treguar që prania e modifikimit në fonologji dhe ortografi i bën fjalët më të ndërlikuara morfologjikisht, më të vështira për t’u kuptuar dhe se mungesa e modifikimit midis një fjale bazë dhe origjinës së saj i bën fjalët morfologjikisht komplekse më të lehta për t’u kuptuar. Fjalët komplekse morfologjike janë më të lehta për tu kuptuar kur ato përfshijnë një fjalë bazë.[4]
Gjuhët polysintetike, të tilla si Chukchi, kanë fjalë të përbëra nga shumë morfema. Fjala Chukchi "təmeyŋəlevtpəγtərkən", për shembull, që do të thotë "Unë kam një dhimbje koke të ashpër", është i përbërë nga tetë morfema t-ə-meyn-ə-levt-pəγt-ə-rkən. Morfologjia e gjuhëve të tilla lejon që secila bashkëtingëllore dhe zanore të kuptohen si morfema, ndërsa gramatika e gjuhës tregon përdorimin dhe kuptimin e secilës morfemë.
Disiplina që merret posaçërisht me ndryshimet e tingullit që ndodhin brenda morfemave është morfofonologjia.