Guinea
charu chaufumu Kumanjililo gha Dazi gha Afilika / From Wikipedia, the free encyclopedia
Guinea (/ˈɡɪni/ (pulikizgani machemelo) GHIN-ee),[lower-alpha 1] mwalamulo Charu cha Guinea (French: République de Guinée), ni charu icho chili mumphepete mwa nyanja ku West Africa. Charu ichi chili na mphaka na nyanja ya Atlantic kumanjiliro gha dazi, Guinea-Bissau kumpoto cha kumanjiliro gha dazi, Senegal kumpoto, Mali kumpoto kwa kumafumiro gha dazi, Côte d'Ivoire kumwera kwa kumafumiro gha dazi, Sierra Leone na Liberia kumwera. Nyengo zinyake charu ichi chikuchemeka Guinea-Conakry chifukwa cha msumba wake wa Conakry.[6][7][8][9] Mu charu ichi muli ŵanthu 13.5 miliyoni ndipo chigaŵa chake chili na makilomita 245,857.[10]
Republic of Guinea République de Guinée (French) 𞤈𞤫𞤲𞥆𞤣𞤢𞥄𞤲𞤣𞤭 𞤘𞤭𞤲𞤫 (Pular) ߖߌ߬ߣߍ߫ ߞߊ ߝߊߛߏߖߊߡߊߣߊ (Eastern Maninkakan) |
||||||
---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
Chiluso: "Travail, Justice, Solidarité" (French) "Work, Justice, Solidarity" |
||||||
Nyimbo: Liberté (French) "Freedom" |
||||||
Guinea in dark green
|
||||||
Msumba Waboma kweneso Msumba Usani | Conakry | |||||
Chiyowoyelo chaboma | French | |||||
Vernacular languages |
List
French
Arabic English Fula Malinké (N'ko) Susu Kissi Koro Kpelle Temne Toma Badyara Baga Bambara Bassari Dan Dyula Landoma Limba Maninka Mano Pular Sua Wamey Yalunka Zialo |
|||||
Mitundu ya Ŵanthu ([1]) |
|
|||||
Vipembezo |
|
|||||
Mwenecharu | Guinean | |||||
Mtundu wa Boma | Unitary republic under a military junta | |||||
- | Interim President and CNRD Chairman | Mamady Doumbouya | ||||
- | Prime Minister | Bernard Gomou | ||||
- | Speaker of Parliament | |||||
- | Supreme Court | |||||
Independence (was the colony of French Guinea since 1891) | ||||||
- | from France | 2 October 1958 | ||||
- | Republic | 2 October 1958 | ||||
- | 4th constitution | 2 October 1958 | ||||
- | Second Republic Day | 3 April 1984 | ||||
- | 2021 Guinean coup d'état | 5 September 2021 | ||||
Ukulu wa Malo | ||||||
- | Malo | 245,857 km2 (77th) 94,926 sq mi |
||||
- | Maji (%) | negligible | ||||
Chiŵelengelo cha ŵanthu | ||||||
- | 2023 estimate | 13,607,249[2] (75th) | ||||
- | Density | 40.9/km2 (164th) 106.1/sq mi |
||||
GDP (PPP) | 2022 estimate | |||||
- | Total | $33.7 billion[3] (142nd) | ||||
- | Per capita | $2,993[3] (166th) | ||||
GDP (nominal) | 2022 estimate | |||||
- | Total | $14.8 billion[3] (140th) | ||||
- | Per capita | $1,346[3] (161st) | ||||
Gini (2012) | 33.7[4] medium |
|||||
HDI (2021) | 0.465[5] low ·182nd |
|||||
Ndalama | Guinean franc (GNF ) |
|||||
Mtundu Wanyengo | GMT (UTC ) | |||||
Woko la galimoto | right | |||||
ISO 3166 code | GN | |||||
Intaneti yacharu | .gn |
Charu ichi kale chikachemekanga French Guinea, kweni chikajiyimira paŵekha mu 1958. Ku Guinea ŵanthu ŵakwamba kuwukira boma.[11][12][13] [14]Pakati pajumpha vyaka vinandi kufuma apo boma likamba kulamulira mwaurunji, mu 2010 ŵakachita chisankho chakwamba.[13][15][16] Apo boma likalutilira kucita maungano gha vyaru vinandi, ŵanthu ŵakalutilira kutinkhana, vimbundi vikazara, kweniso ŵasilikari na ŵapolisi ŵakacitiranga nkhaza ŵanthu.[16][17] Mu 2011, boma la United States likati ŵanakazi na ŵana ŵakusuzgika na ŵasilikari kweniso ŵakutambuzgika. Mu 2021, gulu la ŵasilikari likawuskapo pulezidenti Alpha Condé na kukanizga dango la chalo.[11][12][13]
Ŵasilamu ŵalipo 85%.[6][18][19] Charu ichi chili kugaŵika vigaŵa vinayi: Malire gha Nyanja ya Guinea ku Atlantic Coast, Fouta Djallon panji mapiri gha ku Middle Guinea, chigaŵa cha Upper Guinea savanna kumpoto cha kumafumiro gha dazi, na chigaŵa cha Guinea forestière. Chifurenchi ndicho chikuyowoyeka pa sukulu, mu boma, na mu manyuzipepara. Ŵanthu ŵakuyowoya viyowoyero vyakujumpha 24, ndipo viyowoyero vikuru chomene ni Susu, Pular, na Maninka. Chuma cha ku Guinea chikuthemba pa ulimi na vinthu vyakuthupi.[20] Ni caru caciŵiri pa caru cose ico cikupanga bauxite, ndipo muli malibwe gha dayimani na golide.[21] Charu ichi ndicho chikaŵa pakwamba pa nthenda ya Ebola mu 2014.