Khmer imperiyasi
From Wikipedia, the free encyclopedia
Khmer imperiyasi (khmercha: ចក្រភពខ្មែរ), yoki Angkoriya imperiyasi (khmercha:ចក្រភពអង្គរ), tarixchilar tomonidan IX-XV asrlarda janubi- sharqiy Osiyodagi hindu -buddistlar imperiyasi boʻlgan Kambodjaga nisbatan qoʻllanilgan atamadir. Imperiya Funan va Chenla sivilizatsiyalaridan kelib chiqqan boʻlib, ular baʼzida Hindixitoy yarim orolining koʻp qismini[1] va Janubiy Xitoyning bir qismini boshqargan yoki vassalga aylantirgan, Hind-Xitoy yarim orolining shimolidan Yunnan provinsiyasigacha choʻzilgan hududlarni oʻz ichiga olgan. Chegaralari shimolda Xitoydan Vetnamgacha gʻarbga Myanmagacha yetgan[2][3]. Oʻzining eng yuqori choʻqqisiga erishgan vaqtida Khmer imperiyasi oʻsha davrning qudratli saltanatlaridan boʻlgan Vizantiya imperiyasidan (Sharqiy Rim imperiyasi) kattaroq boʻlgan[4].
Khmer imperiyasi ចក្រភពខ្មែរ
| |||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
802-yil–1431-yil | |||||||||||||||
Bayroq | |||||||||||||||
Maqom | Imperiya | ||||||||||||||
Poytaxt |
Mahendraparvata (IX asr boshlari) Hariharalaya (IXasr) Koh Ker (928–944) Yasodxarapura (Angkor) (IX oxiri - XV asr boshlari | ||||||||||||||
Rasmiy til(lar) | Khmer | ||||||||||||||
Boshqa tillar |
Qadimgi kxmer | ||||||||||||||
Din |
Hinduizm Mahayana Buddizm Theravada Buddizm | ||||||||||||||
Hukumat | Ilohiy, mutlaq monarxiya | ||||||||||||||
Tarixiy era | O'rta asrlar | ||||||||||||||
• Asos solingan |
802-yil | ||||||||||||||
• Tugatilgan |
1431-yil | ||||||||||||||
|
Mamlakatning eng koʻzga koʻringan merosi imperiya gullab-yashnaganda Khmer poytaxti boʻlgan Kambodjada joylashgan Angkor shahridir. Angkorning Angkor Vat va Bayon kabi ulugʻvor yodgorliklari Khmer imperiyasining ulkan qudrati va boyligi, yuksak sanʼati va madaniyati, meʼmorchilik texnikasi, ilmiy yutuqlari va eʼtiqod tizimlarining xilma-xilligidan dalolat beradi. Sunʼiy yoʻldosh tasvirlari shuni koʻrsatdiki, Angkor XI-XIII asrlarda oʻzining oltin davrida dunyodagi eng yirik sanoatlashgan shahar markazi boʻlgan[5]. Tadqiqotchilar, shuningdek, Khmer imperiyasi 102 kasalxonani oʻz ichiga olgan dunyodagi birinchi sogʻliqni saqlash tizimini ixtiro qilgan degan xulosaga kelishgan[6].
Khmer imperiyasi davrining boshlanishi shartli ravishda 802-yilga toʻgʻri keladi, oʻshanda qirol Jayavarman II Pnom Kulen togʻlarida oʻzini chakravartin („oliy hukmdor“, „imperator“ unvoniga teng) deb eʼlon qilgan. Imperiyaning tugashi 1431-yilda Siamning Ayutthaya qirolligi tomonidan Angkorni qamal qilish bilan yakunlanadi. Khmer imperiyasining qulashi sababi hamon nomaʼlum[7]. Tadqiqotchilar kuchli musson yomgʻirlari davrining oʻrniga mintaqada qurgʻoqchilik sabab boʻlgan va bu infratuzilmaga zarar yetkazganini aniqladi. Qurgʻoqchilik va suv toshqini oʻrtasidagi oʻzgaruvchanlik ogʻir muammo boʻlgan[8]. Suv tizimining qulashi odamlarning Angkor shahrini tark etishiga sabab boʻlgan boʻlishi mumkin.