Illuminissem
From Wikipedia, the free encyclopedia
Il term illuminissem designescha dapi ca. l’onn 1700 en general tut las stentas che servan a surmuntar cun agid dal pensar raziunal structuras ch’impedeschan il progress. Dapi ca. l’onn 1780 han ins er cumenzà a duvrar la noziun specificamain per il moviment da refurma spiertal e social da quel temp, per ses represchentants e sco noziun d’epoca en l’istorgia da l’Europa e da l’America dal Nord che tanscha ca. dal 1650 fin il 1800.
Sco caracteristicas centralas da l’illuminissem valan il referiment a la raschun sco instanza da sentenzia universala, il cumbat cunter pregiudizis, l’orientaziun vers las scienzas natiralas, il pledoyer per toleranza religiusa e l’orientaziun al dretg natiral. Ord vista sociopolitica intendeva l’illuminissem d’augmentar la libertad d’agir persunala (emancipaziun) e la furmaziun, da schlargiar ils dretgs da burgais, da derasar ils dretgs umans generals e d’introducir il bainstar public sco maxima per tut l’agir statal. Blers dals spierts avantgardistics da l’illuminissem eran optimistics ch’ina societad orientada a la raschun vegnia da schliar successivamain ils problems principals da la convivenza umana. Sco basa per cuntanscher questa finamira resguardavan els ina publicitad cun ina tenuta critica. In’emprima critica envers in raziunalissem al qual vegniva attribuì quasi tratgs religius è sa fatga valair a partir dal 1750 tranter ils illuminists sezs e silsuenter en las epocas dal Sturm und Drang e da la romantica.
Impuls illuministics han segnà la litteratura, l’art figurativ e la politica, sco per exempel la Revoluziun americana dal 1776 u la Revoluziun franzosa dal 1789. Fin oz influenzeschan las ideas fundamentalas da l’illuminissem blers secturs da la societad, uschia ch’il term designescha er l’entir process da raziunalisaziun da la moderna.
Pervi da sias consequenzas tardivas vegn l’illuminissem europeic resguardà dapi il 1945 sco project betg finì ed ambivalent (p.ex. da vart da la Scola da Francfurt). Process d’emancipaziun cumparegliabels, lur mancanza u lur necessitad vegnan er discutads en autras culturas.