Íran
land í Mið-Austurlöndum / From Wikipedia, the free encyclopedia
Íran (persneska ایران, opinbert heiti Íslamska lýðveldið Íran) er land í Mið-Austurlöndum með landamæri að Aserbaísjan, Armeníu og Túrkmenistan í norðri, Pakistan og Afganistan í austri, Tyrklandi og Írak í vestri og strandlengju að Persaflóa í suðri og Kaspíahafi í norðri. Íran er eina landið sem á bæði land að Kaspíahafi og Indlandshafi. Þótt landið hafi verið kallað Íran að minnsta kosti frá tímum Akkamenída var það allt til ársins 1935 nefnt gríska nafninu Persía á Vesturlöndum. Árið 1959 tilkynnti Múhameð Resa Pahlavi að bæði nöfnin skyldu notuð. Árið 1979 var gerð bylting í landinu sem leiddi til klerkastjórnar Ayatollah Khomeinis og stofnunar íslamska lýðveldisins Íran (جمهوری اسلامی ایران). Nafnið Íran þýðir „land aríanna“.
Íslamska lýðveldið Íran | |
جمهوری اسلامی ایران Jomhuri-ye Eslami-ye Iran | |
Fáni | Skjaldarmerki |
Kjörorð: Sjálfstæði, frelsi, íslamska lýðveldið (persneska: Esteghlâl, âzâdi, jomhoorie eslâmi) | |
Þjóðsöngur: Sorood-e Melli-e Jomhoori-e Eslami | |
Höfuðborg | Teheran |
Opinbert tungumál | persneska |
Stjórnarfar | Íslamskt lýðveldi |
Leiðtogi | Ali Khamenei |
Forseti | Mohammad Mokhber (starfandi) |
Stofnun | |
• Medaveldið | um 678 f.o.t. |
• Akkamenídar | 550 f.o.t. |
• Parþaveldið | 247 f.o.t. |
• Sassanídar | 224 |
• Buyídar | 934 |
• Safavídar | 1501 |
• Afsjarídar | 1736 |
• Zand-ætt | 1751 |
• Kadjar-veldið | 1796 |
• Pahlavi-ætt | 15. desember 1925 |
• Bylting | 11. febrúar, 1979 |
Flatarmál • Samtals • Vatn (%) |
17. sæti 1.648.195 km² 1,63 |
Mannfjöldi • Samtals (2019) • Þéttleiki byggðar |
17. sæti 83.183.741 48/km² |
VLF (KMJ) | áætl. 2020 |
• Samtals | 1.007 millj. dala (18. sæti) |
• Á mann | 11.963 dalir (66. sæti) |
VÞL (2019) | 0.783 (70. sæti) |
Gjaldmiðill | íranskt ríal (ریال) (IRR) |
Tímabelti | UTC+3:30 (+4:30 á sumrin) |
Þjóðarlén | .ir |
Landsnúmer | +98 |
Eitt af elstu menningarríkjum heims, Elam, varð til í Íran og hóf að myndast um 3200 f.Kr. Árið 625 f.Kr. stofnuðu Medar hið fyrsta af mörgum keisaradæmum í sögu Írans og eftir það varð landið ríkjandi menningarlegt afl í sínum heimshluta. Það náði hátindi sínum með veldi Akkamenída sem Kýros mikli stofnaði um 550 f.Kr. Þá náði ríkið frá Indusdal í austri að Þrakíu og Makedóníu í vestri. Þetta heimsveldi hrundi í kjölfar landvinninga Alexanders mikla árið 330 f.Kr. Eftir það risu þar veldi Parþa og síðar Sassanída. Múslimar lögðu landið undir sig árið 651 og Íslam tók þá við af manikeisma og sóróisma sem ríkjandi trúarbrögð. Árið 1501 hófst veldi Safavída sem studdu tólfungaútgáfu íslam. Eftir persnesku stjórnarskrárbyltinguna 1906 var fyrsta þing Írans stofnað og þingbundin konungsstjórn tók við. Í kjölfar stjórnarbyltingar sem Bretar og Bandaríkjamenn studdu árið 1953 varð stjórn landsins í vaxandi mæli alræðisstjórn. Óánægja með stjórnina og erlend áhrif leiddi til írönsku byltingarinnar og stofnunar íslamsks lýðveldis árið 1979.
Íran býr yfir miklum olíuauðlindum og á stærstu gaslindir heims. Olíuiðnaður landsins stendur undir 15% af vergri landsframleiðslu og 45% af tekjum ríkisins. Landið er stofnaðili að Samtökum olíuframleiðsluríkja, Samtökum hlutlausra ríkja og Samtökum um íslamska samvinnu. Stjórnarfar landsins er blanda af lýðræði og klerkastjórn þar sem æðstiklerkur hefur mikil pólitísk áhrif. Íran er annað fjölmennasta ríki Mið-Austurlanda og 17. fjölmennasta ríki heims með yfir 77 milljónir íbúa. Íran er fjölmenningarríki en Persar eru rúm 60% þjóðarinnar. Að auki búa þar Aserar, Kúrdar, Mazanderar og Lúrar.[1] Persneska er opinbert tungumál landsins og sjía íslam er ríkistrú.