Ísrael
ríki í Mið-Austurlöndum / From Wikipedia, the free encyclopedia
Ísrael (hebreska: מדינת ישראל Medinat Yisra'el; arabíska: دولة اسرائيل Daulat Isra'il) er land í Miðausturlöndum fyrir botni Miðjarðarhafs, stofnað árið 1948. Það á strönd að suðausturhluta Miðjarðarhafs og norðurhluta Dauðahafs. Ísrael á landamæri að Líbanon í norðri, Sýrlandi í norðaustri, Jórdaníu í austri, heimastjórnarsvæðum Palestínumanna á Gasaströndinni og Vesturbakkanum í austri og vestri, og Egyptalandi í suðvestri. Þótt Ísrael sé tiltölulega lítið land er það landfræðilega mjög fjölbreytt. Tel Avív er efnahagsleg höfuðborg landsins en stjórnaraðsetur og yfirlýst höfuðborg þess er Jerúsalem, þótt yfirráð Ísraels yfir borginni njóti takmarkaðrar viðurkenningar alþjóðasamfélagsins.
Ísrael | |
מדינת ישראל Medinat Yisra'el (hebreska) دولة اسرائيل Daulat Isra'il (arabíska) | |
Fáni | Skjaldarmerki |
Þjóðsöngur: Hatikvah (Vonin) | |
Höfuðborg | Jerúsalem[ath 1] |
Opinbert tungumál | hebreska |
Stjórnarfar | Þingræði |
Forseti | Isaac Herzog |
Forsætisráðherra | Benjamín Netanjahú |
Sjálfstæði | frá umboðsstjórn Breta í Palestínu |
• Yfirlýst | 14. maí 1948 |
Flatarmál • Samtals • Vatn (%) |
150. sæti 20.770–22.072 km² 2,1 |
Mannfjöldi • Samtals (2020) • Þéttleiki byggðar |
99. sæti 9.204.410 417/km² |
VLF (KMJ) | áætl. 2020 |
• Samtals | 372,314 millj. dala (51. sæti) |
• Á mann | 40.336 dalir (19. sæti) |
VÞL (2018) | 0.906 (22. sæti) |
Gjaldmiðill | nýsjekell (₪) (ILS) |
Tímabelti | UTC+2 sumartími UTC+3 |
Þjóðarlén | .il |
Landsnúmer | +972 |
|
Í Ísrael hafa fundist menjar um elstu ferðir mannapa utan Afríku. Kananskir ættbálkar hafa skilið eftir sig fornleifar í landinu frá því á bronsöld, en konungsríkin Ísrael og Júda urðu til á járnöld. Ný-Assýríuveldið lagði Ísrael í rúst um 720 f.o.t. og Júda var síðar hernumið af Babýlóníu, Persaveldi og Hellenum. Uppreisn Makkabea leiddi til stofnunar sjálfstæðs konungsríkis Hasmonea um 110 f.o.t. en það varð leppríki Rómverja undir stjórn Heródea árið 63 f.o.t. Júdea var rómverskt skattland þar til mislukkaðar uppreisnir gyðinga urðu til þess að Rómverjar hröktu þá á brott og nefndu héraðið Syria Palestina árið 135. Við það fækkaði gyðingum mikið í landinu en þeir hurfu þó aldrei alveg. Á 7. öld unnu Arabar landið af Austrómverska ríkinu. Landið var undir stjórn múslima þar til krossferðirnar hófust undir lok 11. aldar. Ajúbídar lögðu landi svo undir sig árið 1187. Mamlúkaveldið í Egyptalandi lagði Mið-Austurlönd undir sig á 13. öld en Tyrkjaveldi sigraði það árið 1517. Á 19. öld varð til þjóðernissinnuð hreyfing síonista sem leit á Ísrael sem heimaland Gyðinga. Gyðingar hófu að flytjast til Palestínu í stórum stíl frá 1882.
Árið 1947 féllust Sameinuðu þjóðirnar á skiptingu Palestínu og stofnun tveggja ríkja, annars vegar Araba og hins vegar Gyðinga, með alþjóðlega stjórn yfir borginni Jerúsalem. Gyðingaskrifstofan í Ísrael féllst á skiptinguna en leiðtogar Araba höfnuðu henni. Næsta ár lýsti Gyðingaskrifstofan yfir stofnun sjálfstæðs Ísraels. Í kjölfar stríðs Araba og Ísraela 1948 lagði þetta ríki undir sig megnið af því landsvæði sem áður tilheyrði Palestínuumdæmi Breta, en Vesturbakkinn og Gasaströndin voru undir stjórn nærliggjandi Arabaríkja. Síðan þá hefur Ísrael háð nokkur stríð við nágrannaríki og hefur síðan í Sex daga stríðinu hernumið Vesturbakkann, Gasaströndina og Gólanhæðir. Ísrael hefur síðan í reynd innlimað Austur-Jerúsalem og Gólanhæðir, en ekki Vesturbakkann. Hernám Ísraels á svæðum Palestínumanna er lengsta herseta samtímasögunnar. Tilraunir til að leysa deilur Ísraela og Palestínumanna hafa hingað til verið árangurslausar, en Ísrael hefur engu að síður undirritað friðarsamninga við Egyptaland, Jórdaníu og Sameinuðu arabísku furstadæmin.
Grunnlög Ísraels skilgreina landið sem lýðveldi og Gyðingaríki og þjóðríki Gyðinga. Landið er annað tveggja ríkja í Mið-Austurlöndum þar sem stjórnarfarið er frjálslynt lýðræði (hitt ríkið er Túnis), með þingræði, fulltrúalýðræði og almennum kosningarétti. Forsætisráðherra Ísraels er stjórnarleiðtogi og Knessetið er löggjafinn. Ísrael er þróað land og á aðild að OECD. Það er í 29. sæti á listanum yfir lönd eftir vergri landsframleiðslu og 13. sæti í landsframleiðslu á mann ,[1]og er þróaðasta landið sem á í hernaðarátökum.[2] Lífskjör eru þar þau mestu í Mið-Austurlöndum og landið er í efstu sætum yfir lönd eftir fjölda sem notið hefur herþjálfunar, fjölda sem lokið hefur háskólamenntun,[3] hlutfalli landsframleiðslu sem varið er til rannsókna og þróunar,[4] öryggi kvenna,[5] lífslíkum,[6] nýsköpun[7] hamingju [8],meðalauður á hvern fullorðinn[9] og menntun.[10]
Gagnrýnendur Ísraelsríkis hafa gjarnan sakað stjórn landsins um að viðhalda kynþáttaaðskilnaðarstefnu með langvarandi eða varanlegu hernámi sínu á landsvæðum sem heyra að nafninu til undir stjórn Palestínuríkis. Árin 2021 og 2022 gáfu Mannréttindavaktin og Amnesty International út skýrslur þar sem komist var að þeirri niðurstöðu að framgangur Ísraela gagnvart hernámssvæðum sínum í Palestínu félli undir lagalega skilgreiningu á kynþáttaaðskilnaðarstefnu í skilningi Rómarsamþykktar um Alþjóðlega sakamáladómstólinn.[11][12]