Wypowiedź
Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Wypowiedź lub wypowiedzenie (stgr. ῥήτρα, łac. oratio), niekiedy stanowisko lub oświadczenie – ustny lub pisemny, rzeczywisty komunikat językowy wyrażający stanowisko, pogląd czy opinię autora. Wypowiedź nie ma ograniczonej długości, jest tworem jednego nadawcy i posiada konkretnego odbiorcę a jej spajającym czynnikiem jest temat, zwany przedmiotem wypowiedzi. Teorią wypowiedzi zajmuje się retoryka[1].
Wypowiedź jest rzeczywistym, a nie fikcyjnym aktem mowy lub pisma, to znaczy, że autor wypowiedzi rzeczywiście twierdzi, pyta, nakłania, ostrzega, grozi itp., by w rezultacie wywołać określony skutek[2]. Wypowiedź jest tworem jednego nadawcy, to znaczy orzeczenia (typu „uważam”, „chcę”, „wiem”, „czuję”, „sądzę” itp.) w ramach całego tekstu mają podmiot odnoszący się do tej samej osoby lub grupy osób. Wypowiedź ma odbiorcę, to znaczy zdania skierowane są w całym tekście do tej samej osoby lub grupy osób[3]. Wypowiedź nie ma ograniczonej długości to znaczy, że może składać się zaledwie z jednego zdania (np. „Protestuję!”) czy równoważnika zdania (np. „Zgoda!”) lub też mieć formę bardzo rozbudowaną, np. długiego przemówienia albo obszernej książki[4].
Zasady konstruowania wypowiedzi spisali (w podręcznikach, przemówieniach, dialogach, traktatach czy wykładach) starożytni retorzy i filozofowie. Klasyczna teoria wygłaszania i spisywania wypowiedzi została później dostosowana do potrzeb różnych czasów i krajów, w których się rozwijała. Chociaż przez wieki opierano się przede wszystkim na dziełach Cycerona – a także Platona, Arystotelesa i Kwintyliana – to każda kolejna epoka czerpała z nich na swój własny sposób, adaptując ich teorie do własnych potrzeb[5].
Zgodnie z zasadami retoryki, wyróżnia się dwa sposoby wygłoszenia lub napisania wypowiedzi. Są to: wypowiedź w porządku naturalnym (ordo naturalis) oraz wypowiedź w porządku artystycznym (ordo artificialis)[6].
Wypowiedzi występują w trzech rodzajach (gatunkach) – uzasadniającym (genus deliberativum), osądzającym (genus iudiciale) albo oceniającym (genus demonstrativum). Rodzaje te odpowiadają ludzkiej skłonności do radzenia lub odradzania, oskarżania lub obrony, a także chwalenia lub ganienia. Wypowiedź uzasadniająca dotyczy czasu przyszłego, wypowiedź osądzająca czasu przeszłego, natomiast wypowiedź oceniająca czasu teraźniejszego[7]. Rozróżnienie to wprowadził Arystoteles, który podzielił wypowiedzi na polityczne, sądowe oraz popisowe. Klasyfikacja taka przyjęła się u późniejszych teoretyków i była punktem wyjścia skomplikowanych uogólnień dotyczących teorii prozy[7].
Wypowiedź może zostać napisana lub wygłoszona w jednym z trzech stylów – stylu niskim (modus humilis), średnim (modus medius) lub wysokim (modus gravis). Podział ten wywodzi się od Arystotelesa i Teofrasta, a w europejskiej tradycji literackiej utrwalił go autorytet Cycerona[8]. Wypowiedź należy do jednego z trzech stylów w zależności od stopnia ozdobności w zakresie słownictwa i szyku zdań, nasycenia środkami służącymi oddziaływaniu emocjonalnemu (takimi jak figury retoryczne czy metafory) oraz sposobu rytmizacji tekstu[8].
Poprawnie sformułowana w porządku artystycznym wypowiedź składa się z pięciu części: wstępu (exordium), narracji (narratio), argumentacji (probatio), refutacji (refutatio) i zakończenia (conclusio). Części te należy podczas wypowiedzi ułożyć w tej właśnie kolejności[9]. Z tych pięciu części wypowiedzi, w niektórych okolicznościach można pominąć pierwszą, czyli wstęp. Jak stwierdził Arystoteles: nie należy stosować wstępu, jeżeli temat wypowiedzi jest niedługi lub oczywisty[9].
Umiejętność komponowania poprawnej wypowiedzi uważano za niezbędny element należytego wykształcenia od starożytności i uczono jej na każdym etapie edukacji dzieci i młodzieży. Nowożytni uczniowie nadal ćwiczą tę umiejętność, na przykład w polskich szkołach podczas pisania wypracowań czy rozprawek[10].